09. Choroby przewodu pokarmowego

9. PRZEWÓD POKARMOWY

9.1. Choroby jamy ustnej

Do najważniejszych chorób zalicza się: próchnicę zębów, przyzębicę, stany zapalne i nowotwory.
Próchnica zębów. Jest jedną z najczęściej spotykanych chorób jamy ustnej, w której pod wpływem działania czynników ogólnych i miejscowych, przy udziale drobnoustrojów, dochodzi do demineralizacji i martwicy twardych tkanek zęba, co prowadzi do powstawania ubytku próchnicowego. Rozwojowi próchnicy sprzyja niewłaściwe odżywianie oraz zaniedbanie higieny jamy ustnej (zaleganie resztek pokarmowych). Próchnica powoduje stany zapalne miazgi zęba i przedwczesną ich utratę.
Choroby przyzębia. Dotyczą tkanek otaczających ząb i utrzymujących go w zębodole. Czynniki wywołujące przyzębicę możemy podzielić na: zapalnotwórcze, urazowe (czynnościowe), ogólnoustrojowe (biologiczne). Objawy choroby to: stany zapalne kieszonki dziąsłowej, uszkodzenie ozębnej, zanik kości wyrostka zębodołowego. Prowadzi to do rozchwiania i przedwczesnej utraty zębów.
Zapalenia przeważnie dotyczą dziąseł i błony śluzowej języka. Na błonie śluzowej jamy ustnej pojawia się zapalenie aftowe, które jest ogniskowym zapaleniem włóknikowym w postaci białawych plamek otoczonych czerwonym rąbkiem.
W wyniku przewlekłego drażnienia i stanów zapalnych (palenie tytoniu) na błonie śluzowej policzków pojawia się rogowacenie białe (leukoplakia), które uznaje się za stan przed nowotworowy. W ognisku leukoplakii może rozwinąć się rak płaskonabłonkowy, który jest najczęstszym nowotworem jamy ustnej.
Nowotwory jamy ustnej powstawać mogą we wszystkich jej częściach. Rozróżnia się nowotwory: zębopochodne, błony śluzowej i wargi, języka, ślinianek. W szczęce lub żuchwie pojawić się mogą nowotwory przerzutowe lub guzy naciekające z otoczenia (4, 10).

9.2. Choroby przełyku

Zasadniczą rolą przełyku jest transport pokarmu z gardła do żołądka. Czynność tę mogą zaburzyć: uszkodzenia urazowe, żylaki, zwężenie i nowotwory.
Do najczęściej spotykanych uszkodzeń urazowych przełyku należy oparzenie po wypiciu stężonych zasad lub kwasów. Rozległość zmian zależy od ilości i stężenia czynnika szkodliwego. Zmiany obejmować mogą tylko błonę śluzowa, albo też warstwę mięśniową, co powoduje trwałe zniekształcenie i zwężenie przełyku. Zwężenie dolnej części przełyku, utrudniające przejście pokarmu, powodują nacieki zapalne i zwłóknienie w błonie podśluzowej.
Z innych zmian chorobowych należy wymienić żylaki podśluzowe powstające w następstwie podwyższonego ciśnienia w żyle wrotnej, w marskości wątroby oraz przepuklinę rozworu przełykowego przepony, której objawy kliniczne mogą sugerować chorobę wieńcową lub zawał mięśnia sercowego.
Najczęstszym nowotworem przełyku jest rak płaskonabłonkowy, który występuje w fizjologicznych przewężeniach. Powoduje on zwężenie światła przełyku, utrudniające przyjmowanie pokarmów, co prowadzi do wyniszczenia. Rak przełyku obejmować może również tchawicę i oskrzela, utrudnia to oddychanie i powoduje powstawanie przetok przełykowo-tchawiczych.

9.3 Choroby żołądka

Do zmian patologicznych żołądka zalicza się: zaburzenie procesu trawienia, zapalenia, chorobę wrzodową i nowotwory. W procesie trawienia żołądek spełnia dwie ważne czynności: wydzielnicza i ruchową.
Zaburzenia wydzielnicze. W stanach chorobowych może dojść do wzmożenia lub zmniejszenia wydzielania soku żołądkowego.
Wzmożone wydzielanie może dotyczyć wszystkich składników soku żołądkowego lub wyłącznie kwasu solnego, co nazywamy nadkwaśnością.
Nadkwaśność objawia się pieczeniem w żołądku, odbijaniami kwaśnymi i bólami żołądka. Przyczyną wzmożonego wydzielania może być niewłaściwy skład pokarmów (kwaśne, mocno przyprawione), stany zapalne i in.
Zmniejszane wydzielanie lub brak wydzielania soku żołądkowego może dotyczyć wszystkich składników lub wyłącznie kwasu solnego, co nazywamy niedokwaśnością. Przyczyną mogą być nieżyty zanikowe żołądka, sympatykotonia, ciężkie choroby zakaźne, wysoka gorączka. Następstwem jest brak łaknienia, uczucie gniecenia po jedzeniu, upośledzenie trawienia i biegunki.
Zaburzenia ruchowe. W warunkach chorobowych spotykamy wzmożenie lub osłabienie czynności ruchowych żołądka. Wzmożenie ruchów perystaltycznych żołądka występuje w zaburzeniach nerwicowych, w chorobie wrzodowej, w zwężeniu odźwiernika i ostrym zapaleniu błony śluzowej. Gwałtowne, spastyczne i bolesne skurcze żołądka nazywamy kolką żołądkową. Przyczyną są najczęściej błędy dietetyczne.
Wymioty są przejawem zaburzeń czynności ruchowej żołądka. Jest to odruch polegający na wydalaniu treści żołądkowej przez usta. Poprzedza je zwykle faza nudności. Mogą one być pochodzenia mózgowego i żołądkowego. Wymioty pochodzenia mózgowego powstają w takich stanach, jak: wstrząśnienie mózgu, zwiększone ciśnienie śródczaszkowe, zapalenie opon mózgowych, guzy mózgu i zatrucia. Przyczyną wymiotów pochodzenia żołądkowego są: podrażnienie środkami chemicznymi, zatrucia pokarmowe, zapalenie otrzewnej.
Mechanizm wymiotów jest następujący: w żołądku występuje skurcz odźwiernika a otwiera się wpust, napinają się mięśnie tłoczni brzusznej i pojawiają się ruchy antyperystaltyczne żołądka. W tych warunkach treść żołądkowa zostaje wyrzucona do przełyku i jamy ustnej. Wymiotom towarzyszą: ślinotok, poty, zawroty głowy i pogłębiony oddech. Wymioty są odruchem obronnym (np. po zjedzeniu nieświeżego mięsa). Długotrwałe wymioty osłabiają chorych i mogą powodować poważne komplikacje.
Osłabienie czynności ruchowych żołądka występuje: w sympatykotonii, w raku żołądka, zapaleniu otrzewnej. Dochodzi wówczas do zalegania treści w żołądku.
Zapalenia żołądka. Mają charakter nieżytowy, zmiany patologiczne dotyczą błony śluzowej. Występowaniu zapaleń sprzyjają: nadużywanie alkoholu, przewlekłe leczenie salicylanami i steroidami, mocznica, niedotlenie, częste stresy. Zapalenia żołądka dzieli się na ostre i przewlekłe.
Ostre zapalenie żołądka. Zmiany mogą mieć różne nasilenie - od obrzęku i nieznacznego przekrwienia do krwotocznych nadżerek. W zależności od stopnia uszkodzenia komórek nabłonka błony śluzowej lub nasilenia krwotoków w tkance zrębu wyodrębniono zapalenie ostre krwotoczne i wrzodziejące. Patogeneza ostrego zapalenia wiąże się z uszkodzeniem bariery śluzowej lub zmianami w ukrwieniu błony śluzowej. W nowych bada¬niach istotne znaczenie przypisuje się zakażeniu bakteryjnemu (4).
Przewlekłe zapalenie żołądka. Jest długotrwałym i wieloetapowym procesem chorobowym, który prowadzi do zaniku gruczołów właściwych żołądka i ich metaplastycznej przebudowy. Może występować jako nieżyt przerostowy (przerost błony śluzowej, nadmierne wydzielanie, wzmożona motoryka) łub jako nieżyt zanikowy (zanik błony śluzowej, osłabienie czynności ruchowych, zmniejszenie wydzielania soku żołądkowego).
Choroba wrzodowa. Charakteryzuje się bólem o różnym nasileniu, którego przyczyną może być czynna nisza wrzodowa w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy. Zaostrzenie choroby występuje okresowo wczesną wiosną i późną jesienią. Nawroty choroby przedzielają okresy bezobjawowe.
Powstawanie wrzodu jest związane z zaburzeniem równowagi pomiędzy czynnikami agresywnymi a obronnymi. Przewaga czynników agresywnych powoduje rozwój wrzodu, a obronnych zapobiega jego powstawaniu. Na powstawanie wrzodu mają również wpływ silne bodźce psychiczne oraz podłoże dziedziczne.
W powstawaniu niszy wrzodowej dużą rolę odgrywa bariera ochronna błony śluzowej żołądka i jej ukrwienie. Im większy przepływ krwi, tym łatwiej dochodzi do zobojętnienia soku żołądkowego. Wśród czynników agresywnych we wrzodzie dwunastnicy główną rolę odgrywa sok żołądkowy. Duży wpływ na zwiększanie wydzielania soku żołądkowego i ruchliwość żołądka ma gastryna.
Bariera śluzowa może być naruszona przez wiele czynników, do których należą: kwasy, dym tytoniowy, alkohol etylowy w stężeniu powyżej 10%, kwas salicylowy i mocznik. Najczęstszą przyczyną uszkodzenia błony śluzowej bywa aspiryna, która dyfunduje przez błonę komórkową i hamuje syntezę prostaglandyn. Prostaglandyny pobudzają wydzielanie śluzu i przekrwienie błony śluzowej a działają hamująco na wydzielanie kwasu solnego.Jeśli czynnik drażniący działa sporadycznie, zmiany są odwracalne. W przypadku uszkodzeń wielokrotnie nawracających dochodzi do przewlekłych zmian zapalnych błony śluzowej i na tym podłożu może rozwinąć sic wrzód trawienny (4, 6, 7).
Wrzody trawienne dzieli sie na ostre i przewlekłe.

Wrzody ostre powstają szybko, pod wpływem stresów, po urazach, rozległych oparzeniach, w przebiegu ciężkich udarem mózgu, mocznicy, przy leczeniu niektórymi środkami przeciwzapalnymi. Wrzody ostre są często mnogie, grożą krwotokiem albo przebiciem ściany i zapaleniem otrzewnej. Mogą sie wygoić lub przejść w stan przewlekły.
Wrzody przewlekłe są zwykle pojedyncze, umiejscowione najczęściej w okolicy odźwiernikowej, na krzywiźnie mniejszej. W dwunastnicy wrzody dotyczą zwykle opuszki. Dno stanowi ziarnina zapalna, pokryta wysiękiem włóknikowym z otaczającym naciekiem zapalnym. Wrzód goi sie przez włóknienie i bliznowacenie.
Wrzody przewlekłe mogą prowadzić do powikłań, takich jak:
- przewlekłe krwawienie, prowadzące do niedokrwistości (smoliste stol¬ce),
- gwałtowny krwotok mogący być przyczyną wstrząsu,
- perforacja wrzodu i zapalenie otrzewnej,
- bliznowate zniekształcenie opuszki dwunastniczej lub zwężenie odźwiernika,
- rozrost nowotworowy.

Nowotwory.

Rak żołądka jest najczęstszym nowotworem tego narządu. Powstanie raka żołądka zależy od zbieżności wielu czynników. Decyduje kontakt z chemicznymi karcynogenami (azotyny, nitrozwiązki) a wcześniejsze zmiany zanikowe błony śluzowej ułatwiają karcynogenezę.
Stany poprzedzające rozwój raka żołądka to: gruczolaki, przewlekły nieżyt zanikowy z metaplazją, wrzód trawienny przewlekły.
Makroskopowo rak żołądka może mieć postać:
- kalafiorowatego, miękkiego guza wpuklającego się do światła żołądka,
- ogniskowego, wrzodziejącego w centrum nacieku w ścianie żołądka,
- rozległego, śródściennego nacieku, który powoduje zwężenie światła.
Rak żołądka daje przerzuty drogą naczyń chłonnych do najbliższych węzłów chłonnych oraz drogą krwi do wątroby, płuc i kości.
W rozpoznaniu chorób żołądka obok obrazu klinicznego, badań radiologicznych dużą role odgrywają badania endoskopowe i biopsyjne (pobieranie przy wziernikowaniu drobnych fragmentów błony śluzowej do badania histopatologicznego).

9.4. Choroby jelit

Omówione zostaną: zaburzenia ruchowe, zaburzenia wchłaniania, zapalenia, nowotwory.
Zaburzenia ruchowe jelit. Jest to wzmożenie (hiperkineza) lub osłabienie (hipokineza) czynności ruchowych.
Wzmożenie czynności mchowej powstaje pod wpływem czynników mechanicznych (ciężko strawne pożywienie), termicznych (zimne napoje), psychicznych (strach), hormonalnych (tyroksyna). Najczęstszą przyczyną jest zapalenie błony śluzowej, które drażni zakończenia czuciowe nerwu błędnego, co powoduje odruchowe pobudzenie ruchów perystaltycznych jelit. Przy wzmożeniu ruchów perystaltycznych jelita cienkiego wchłanianie jest upośledzone.
W jelicie grubym treść pokarmowa nie ulega zagęszczeniu. Wypróżnienia stają się częste i płynne, co nazywamy biegunkami, które powodują odwodnienie organizmu i utratę elektrolitów (np. potasu). Biegunka jest objawem chorobowym. Powodować ją mogą zakażenia bakteryjne, wirusowe lub pasożytnicze, zakażenia pokarmowe, działanie czynników toksycznych (zatrucia solami metali, grzybami, niektórymi lekami), uczulenie na niektóre pokarmy (jaja, jagody), stany emocjonalne, nadczynność tarczycy, nerwice. Najczęściej spotykane są zatrucia pokarmowe i zakażenia bakteryjne.
Osłabienie czynności ruchowej może być spowodowane papkowatym pożywieniem lub obniżeniem wrażliwości jelit na bodźce, (ciężkie choroby zakaźne, po zabiegach chirurgicznych w jamie brzusznej). Brak ruchu i długie stosowanie środków przeczyszczających powodują osłabienie ruchów perystaltycznych, treść pokarmowa przebywa dłużej w jelitach, a wskutek lepszego wchłaniania wody zagęszcza się. co prowadzi do zaparcia. Zaleganie treści w jelicie sprzyja rozwojowi drobnoustrojów. Wzmagają się procesy gnilne, co prowadzi do samozatrucia jelitowego, powodującego złe samopoczucie, bóle głowy, brak apetytu. Gromadzące się gazy powodują wzdęcia brzucha (bębnica).

Niedrożność jelit.
Niedrożność przewodu pokarmowego może być czynnościowa lub mechaniczna. Jest to ostra choroba jamy brzusznej, która polega na zahamowaniu przechodzenia treści jelitowej.
W niedrożności czynnościowej, która występuje w porażeniach jelit, np. w zapaleniu otrzewnej, urazach brzucha, brak jest ruchu jelit przemieszcza¬jącego treść pokarmową.
Niedrożność mechaniczna może być spowodowana: zatkaniem światła jelita kamieniami kałowymi, kłębem glist, tkankami nowotworowymi, skręceniem się jelit na krezce, silnym uciśnięciem pętli jelita we wrotach przepukliny.
Następstwa niedrożności są bardzo poważne. Powyżej niedrożności występuje wzmożenie perystaltyki dla pokonania przeszkody. W wyniku ruchów antyperystaltycznych dochodzi do wymiotów kałowych. Po pewnym czasie następuje zwolnienie ruchów, jelita ulegają rozdęciu przez gromadzące się gazy. Ściany jelit uciśnięte w miejscu niedrożności, z odciętym dopływem krwi, ulegają martwicy, dochodzi do wstrząsu i zapalenia otrzewnej. Niedrożność jelit należy do ciężkich chorób, bez odpowiedniego leczenia (operacyjnego) może ona doprowadzić do śmierci w ciągu kilkunastu godzin.
Zaburzenia wchłaniania jelitowego. Jelito cienkie, dzięki odpowiedniej budowie, przystosowane jest do procesu trawienia i wchłaniania składników pokarmowych. Zaburzenie wchłaniania w jelicie obejmuje wszystkie zasadnicze składniki pokarmowe i powoduje objawy zespołu złego wchłaniania. Przyczyną złego wchłaniania może być:
- upośledzenie trawienia na skutek zmian chorobowych trzustki, wątroby, dróg żółciowych, po resekcji żołądka oraz zaburzeń w wydzielaniu enzymów i blokowaniu przez toksyny;
-zmniejszenie zdolności absorpcyjnej jelita spowodowanej zanikiem kosmków jelitowych, zaburzeniami czynności ruchowej, w przebiegu procesów zapalnych;
- zaburzenia transportu wchłoniętych substancji na skutek niewydolności krążenia lub niedokrwienia jelit.

Choroba trzewna (celiakia)
powoduje zmiany w jelicie cienkim i upośledzenie wchłaniania. Przyczyną choroby jest uczulenie organizmu na gluten i gliadynę - białka znajdujące się w mące żytniej, pszennej, jęczmiennej. W jej przebiegu, w wyniku toksycznego działania gliadyny. następuje spłaszczenie kosmków jelitowych, uszkodzenie i zanik mikrokosmków. Wyleczenie zależy od zastosowania diety bezglutenowej, która znosi objawy zaburzenia wchłaniania i powoduje cofnięcie się zmian w błonie śluzowej jelita.
Zapalenia jelit. Jelita są stale narażone na działanie czynników zapalnotwórczych. Zapalenie nieżytowe jelita powstaje w wyniku zatrucia pokarmem zawierającym gronkowce i inne chorobotwórcze bakterie. Zatrucie pokarmowe występuje nagle i w krótkim czasie po spożyciu pokarmów zawierających bakterie chorobotwórcze lub wytwarzane przez nie jady.

Najczęstszą przyczyną zakaźnych zatruć pokarmowych są pałeczki z rodzaju Salmonela.
Są one szeroko rozpowszechnione w przyrodzie. Rezerwuarem zarazków są zwierzęta (krowy, świnie, kury, psy, koty, myszy, szczury). Każdy produkt spożywczy pochodzenia zwierzęcego może być źródłem zakażenia człowieka (mięso, jaja. mleko)- Do zakażenia produktów może dojść także przez zanieczyszczenie ich odchodami myszy i szczurów. Bierną rolę w przenoszeniu zarazków mogą odgrywać muchy. Szczególnie łatwo mnożą się zarazki w produktach rozdrobnionych (mielone mięso, sałatki, majonezy, kremy , lody). Okres wylęgania wynosi 12 - 36 godzin. Głównym objawem jest biegunka (bardzo intensywna), częste stolce (do 15 razy na dobę), rozlane, tępe bóle brzucha, czasem nudności i wymioty, bóle głowy, dreszcze i gorączka.

Niebezpieczna postacią zatrucia pokarmowego jest zatrucie wywołane pałeczką jadu kiełbasianego;
w jego przebiegu dochodzi do ciężkiej toksemii z objawami uszkodzenia układu nerwowego.Nawet banalne zapalenie jelit jest bardzo groźne u niemowląt, u których wymioty i biegunki szybko prowadzą do odwodnienia zagrażającego życiu.
Zapalenie wyrostka robaczkowego. Jest wywołane przez bakterie wnikające od strony światła do jego ściany i może wystąpić jako nieżytowe, ropne lub zgorzelinowe. W przebiegu zapalenia może nastąpić przebicie ściany i zapalenie otrzewnej. Ostra postać zapalenia powoduje silne bóle brzucha, nudności, wymioty, gorączkę, obronę mięśniową przy badaniu. Występowanie tych objawów jest wskazaniem do operacyjnego usunięcia wyrostka. Rzadziej zapalenie wyrostka przybiera postać przewlekła, w której dochodzi do włóknienia ściany i zarośnięcia światła.
Z zapaleń bakteryjnych jelit o ciężkim przebiegu należy wymienić: dur brzuszny, czerwonkę i gruźlicę jelit.

Dur brzuszny
jest ciężką chorobą ogólną (zakaźną), z wysoką gorączką, utratą świadomości i zmianami w wielu narządach. Zasadnicze zmiany dotyczą jelit, w których tworzą się owrzodzenia - niebezpieczne ze względu na możliwość krwotoku lub perforacji i zapalenia otrzewnej. Owrzodzenia goją się przez tworzenie delikatnych blizn, nie zwężających światła jelita. Istotnym problemem jest nosicielstwo wśród ludzi, którzy przebyli tę chorobę i są pozornie zdrowi, ale wydalają pałeczki duru z kałem. W związku z tym zachodzi konieczność badania kału u osób pracujących przy sporządzaniu posiłków i w służbie zdrowia.

Czerwonka
pojawiająca się w naszym kraju jest wywołana przez bakterie, w odróżnieniu od czerwonki pełzakowatej krajów tropikalnych. W przebiegu czerwonki występuje rozlane zapalenie jelita grubego, prowadzące do powstania łatwo krwawiących owrzodzeń. Początkowo pojawia się obrzmienie błony śluzowej, z wysiękiem włóknikowym, potem powstają strupy a po ich oderwaniu wytwarzają się owrzodzenia.
Owrzodzenia goją się przez powstawanie blizn, które zwężają i zniekształcają jelito. Czerwonka charakteryzuje się uporczywymi biegunkami obfitującymi w śluzowo krwawą wydzielinę. Następstwem biegunek jest odwodnienie organizmu i związane z tym zaburzenia krążenia.

Gruźlica jelit.
Może być pierwotna, np. przy zakażeniu mlekiem chorych krów lub jako gruźlica uogólniona (krwiopochodna). Proces zapalny umiejscawia się przede wszystkim w węzłach chłonnych krezkowych. Po okresie zapalenia włóknikowego następuje serowacenie, po czym tworzą się owrzodzenia i blizny. Choroba przebiega przewlekle i prowadzi do wyniszczenia.

Nowotwory jelit.
Stosunkowo częstym nowotworem jelit jest rak, który występuje w jelicie grubym (w odbytnicy) i powoduje krwawienia, zwężenia jelita, naprzemienne zaparcia i biegunki. Poza charakterystycznymi objawami nowotworu złośliwego (zatrucie, wyniszczenie) rak jelita powoduje zwężenie lub zatkanie światła, co prowadzi do niedrożności. Rak jelita grubego daje przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych, do wątroby, płuc, kości (6,7).


9.5. Zapalenie otrzewnej

Jama brzuszna jest pokryta od wewnątrz cienką, gładką i lśniącą warstwą błony surowiczej, zwaną otrzewną. Jest ona wewnętrzną warstwą powłoki brzusznej (otrzewna ścienna) oraz pokrywa częściowo lub całkowicie narządy leżące w jamie brzusznej (otrzewna trzewna). Odpowiednia budowa otrzewnej zapewnia zdolność do wydzielania i wchłaniania, tworzenia i niszczenia włóknika, ograniczenia ogniska zakażenia, niszczenia drobnoustrojów. Właściwości otrzewnej zależą od rozległej powierzchni i silnej odczynowości na podrażnienia chemiczne, cieplne i mechaniczne.
Zdrowa otrzewna wydziela w ciągu doby, ok. 20 ml płynu wodno-surowiczego, który zawiera elementy komórkowe, głównie limfocyty i histiocyty. Bardzo mała liczba granulocytów obojętnochłonnych zwiększa się w zakażeniu otrzewnej. Płyn otrzewnowy ułatwia przemieszczanie się narządów jamy brzusznej bez większego tarcia.
Pod wpływem podrażnienia komórki nabłonka otrzewnej wytwarzają duże ilości histaminy i serotoniny, które powodują rozszerzenie naczyń włosowatych w ścianie otrzewnej, wzmożony przepływ krwi, przenikanie osocza do przestrzeni zewnątrznaczyniowej. Powoduje to obrzęk nabłonka i powstawanie wysięku. Ponieważ otrzewna jest bardzo dobrze unaczyniona, po każdym podrażnieniu gromadzi się on bardzo szybko.
Z wysiękiem przedostają się do otrzewnej humoralne i komórkowe czynniki zwalczające zakażenie bakteryjne, duże ilości białka (fibrynogenu) i enzymy tkankowe. Uwolniona z komórek otrzewnej tromboplastyna tkankowa zapoczątkowuje powstawanie fibryny (włóknika). Zdrowa otrzewna posiada mechanizmy, które zapobiegają powstawaniu fibrynogenu. W komórkach nabłonka znajduje sie plazminogen, który przechodzi w plazminę rozpuszczająca małe ilości włóknika. Włóknik powstający stale w otrzewnej lub pod wpływem nieznacznych odczynów zapalnych ulega rozpuszczaniu, co zapobiega powstawaniu zrostów.
Ważną właściwością otrzewnej jest możliwość zmian w ułożeniu i ruchomość narządów jamy brzusznej. Plastyczności otrzewnej sprzyjają liczne fałdy, zachyłki i kieszenie, gdzie gromadzi się wysięk, który ulega ograniczeniu i wchłonięciu. Łączy się z tym zdolność otrzewnej do tworzenia zlepów i zrostów. Układ fibrynolityczny otrzewnej może ulec uszkodzeniu wskutek urazu, zapalenia czy operacji brzusznej, co powoduje odkładanie się złogów włóknika. W późniejszym okresie wnikają do nich fibroblasty i powstają zrosty. Tworzenie włóknika było zawsze uważane za jeden z ważnych mechanizmów obronnych otrzewnej. Włóknik powoduje sklejanie narządów jamy brzusznej a powstające zrosty izolują źródło zakażenia. Blokuje to układ chłonny i uniemożliwia wydostawanie się toksycznego wysięku z otrzewnej.

Działanie włóknika jest korzystne tylko na początku choroby, gdy przyczynia się do ograniczenia ogniska zakażenia. Może być niepożądane w późniejszym okresie zapalenia, ponieważ przeszkadza w działaniu sił obronnych organizmu i antybiotyków. Gdy duża liczba bakterii zostanie uwięziona w złogach włóknika, powstać mogą ropnie wewnątrzbrzuszne.
Otrzewna ma właściwości błony półprzepuszczalnej. Ważną czynnością otrzewnej jest wchłanianie. Dzięki obfitej sieci naczyń krwionośnych i chłonnych wchłanianie odbywa się głównie w otrzewnej przepony i górnych odcinków jamy brzusznej. Ruchy oddechowe działają jak pompa przemieszczająca chłonkę.
W zapaleniu otrzewnej wchłanianie ulega znacznemu zwiększeniu. Zdolność wchłaniania uważamy za mechanizm obronny. Dzięki niemu następuje wchłanianie bakterii do dróg chłonnych i hamowanie ich mnożenia się i wytwarzania jadów. W przypadku stałego dopływu dużej liczby drobnoustrojów i upośledzonej odporności chorego, otrzewna staje się miejscem ich kolonizacji, a wchłanianie procesem bardzo niebezpiecznym dla chorego.

Zapalenie otrzewnej może być bakteryjne i niebakteryjne.

Najczęściej występuje zakażenie bakteryjne spowodowane przedostaniem się do otrzewnej drobnoustrojów chorobotwórczych. Zakażenie otrzewnej ma przeważnie charakter wtórny i powstaje w wyniku przedziurawienia narządów jamistych, przenikania bakterii przez zmienioną ścianę przewodu pokarmowego lub powikłań pooperacyjnych. Znacznie rzadziej występuje pierwotne zakażenie otrzewnej, w którym bakterie przedostają się drogą krwionośną lub chłonną z innych, odległych ognisk zapalnych.

Zapalenie niebakteryjne (jałowe)
jest spowodowane przez wysięk lub przesięk, który gromadzi się w otrzewnej i powoduje jej podrażnienie. Czynniki mechaniczne, takie jak: blok wątroby i ciężka niewydolność serca utrudniają przepływ krwi, powodują wzrost ciśnienia i zwiększają przepuszczalność ścian naczyń jamy brzusznej.
Wysięk może być również następstwem chemiczno-toksycznego podrażnienia otrzewnej przez treść pokarmową, żółć, sok jelitowy, mocz. Może on powstać również w zaburzeniu równowagi kwasowo-zasadowej. W zależności od rodzaju wysięku odróżnia się zapalenie otrzewnej: surowicze, włóknikowate, ropne, gnilne, kałowe.
Zapalenie otrzewnej obejmuje zespół objawów chorobowych o różnej etiologii, występujących najczęściej wtórnie w przebiegu ostrych chorób jamy brzusznej, przebiegających z zakażeniem i zatruciem organizmu oraz powodującym zmiany miejscowe i ogólne w narządach wewnętrznych. Zapalenie otrzewnej można więc określić jako objaw lub powikłanie ostrych chorób jamy brzusznej.
Źródło zakażenia powoduje miejscowe zapalenie zwalczane przez mechanizmy obronne. Przejście zakażenia poza barierę obronną powoduje zapalenie rozlane. Zapalenie otrzewnej powoduje zawsze odczyn ze strony jelit, występuje ból brzucha, obrona mięśniowa. W późniejszym okresie występuje czynnościowa (porażenna) niedrożność przewodu pokarmowego. Następuje zniesienie przemieszczania się treści pokarmowej i upośledzenie wchłaniania. Proces chorobowy nie ogranicza się do jamy brzusznej.
Ogólne objawy zapalenia otrzewnej zależą od przyczyny zakażenia, rodzaju i dróg szerzenia się oraz od rozległości zmian miejscowych i okresu choroby.
W miarę postępu zakażenia otrzewnej gromadzi się coraz więcej bakterii i ich toksyn, produktów rozpadu tkanek. Zostają one w dużych ilościach wchłonięte przez naczynia chłonne i krwionośne. W ten sposób miejscowy odczyn zapalny przekształca się w ciężką chorobę całego organizmu.
W ciężkim zapaleniu otrzewnej grozi zawsze wystąpienie wstrząsu.
Jest on spowodowany utratą płynów i zmniejszeniem się objętości krwi krążącej oraz zatruciem toksynami. Wstrząs występuje u 50% chorych i jest najczęstszą przyczyną śmierci.
Zmiany w otrzewnej wyzwalają kolejne swoiste patomechanizmy i wciągają coraz bardziej inne układy i narządy. Szybko dochodzi do upośledzenia czynności takich narządów, jak: serce, płuca, wątroba i nerki. Zmiany te na początku choroby mają charakter czynnościowy i ustępują po zwalczeniu zakażenia. W późniejszym okresie następuje uszkodzenie struktury narządów. Często jest to niewydolność wielonarządowa, która powstaje na skutek wstrząsu, niedokrwienia, niedotlenienia i zaburzenia metabolizmu.
W reakcji łańcuchowej potęgujących się zjawisk wyróżniamy następujące po sobie; zmiany miejscowe, niedrożność porażenna jelit, zaburzenia metabolizmu, wstrząs, niewydolność wielonarządowa (2).

9.6. Choroby pasożytnicze przewodu pokarmowego

Pasożytami przewodu pokarmowego są robaki i pierwotniaki. Do chorób powodowanych przez robaki zaliczamy: tasiemczycę, glistnicę, owsicę, włośnicę i fascjolozę.

Tasiemczyca.
Najczęściej pasożytują u człowieka tasiemce: nieuzbrojony, uzbrojony, karłowaty, bąblowcowy oraz bruzdogłowiec szeroki. Z wyjątkiem tasiemca karłowatego, wszystkie muszą mieć żywicieli pośrednich (krowy, świnie, psy, ryby).

Tasiemiec nieuzbrojony
jest jednym z najdłuższych pasożytów człowieka, osiąga długość od 4 do 10 metrów. Człowiek zaraża się spożywając surowe lub nie dogotowane mięso wolowe zawierające wągry z żywymi larwami. W przewodzie pokarmowym człowieka larwy tracą otoczki, przyczepiają sie do ściany jelita, gdzie następuje rozwój tasiemca. Końcowe człony tasiemca wypełnione jajami odrywają się i są wydalane z kalem. Bydło zaraża się przez wypicie zakażonej wody lub zjedzenie jaj razem z trawą. Obecność tasiemca w przewodzie pokarmowym człowieka powoduje ogólne osłabienie, bóle brzucha, utratę apetytu, niedokrwistość. Rzadziej występuje pokrzywka i biegunka. W przypadku połknięcia przez człowieka jaj występuje on w roli żywiciela pośredniego.

Glistnica.
Zarażenie następuje przez spożycie wody, jarzyn i innych pokarmów zawierających jaja pasożyta. Glista ludzka bytuje zazwyczaj w jelicie cienkim, w którym z jajeczek wydostają się lawy. Larwa odbywa długą wędrówkę, z jelita przedostaje się do krwi i wędruje przez wątrobę, prawą połowę serca do płuc. Dalej drogami oddechowymi dostaje się do gardła a następnie przez połknięcie do jelita, w którym przekształca się w postać dojrzałą.
Szkodliwe działanie postaci dojrzałych polega na zatruwaniu organizmu żywiciela produktami przemiany materii,- co powoduje silne odczyny alergiczne. W jelicie glisty powodują jego nieżyt, niekiedy dochodzi do zatkania światła i niedrożności lub do perforacji ściany i zapalenia otrzewnej. Wskutek wniknięcia glist do dróg żółciowych powstaje żółtaczka mechaniczna, a przedostanie się do wyrostka robaczkowego jest przyczyną jego ostrego zapalenia. Glista ludzka jest szeroko rozpowszechnionym pasożytem.

Owsica.
Zakażenie następuje w wyniku spożycia pokarmów i płynów zawierających jaja owsika. W jelicie cienkim tworzą się larwy, które wędrują do kątnicy i wyrostka robaczkowego. Samice wędrują w nocy w okolicę odbytu, gdzie w fałdach skóry składają jaja. Jest to przyczyną bardzo dokuczliwego swędzenia, pojawiającego się zwykle kilka minut po zaśnięciu. Świąd powoduje drapanie się, co wywołuje stany zapalne skóry i ułatwia przenoszenie jaj przylepionych do palców i powstanie ponownego zakażenia. Rozwój owsika nie wymaga żywiciela pośredniego. Owsiki wnikają czasem do narządu rodnego, powodując jego zapalenie. Wniknięcie owsików do wyrostka robaczkowego jest przyczyna ostrego zapalenia. Owsica jest rozpowszechniona u dzieci (w żłobkach, w przedszkolach) i powoduje wzmożoną pobudliwość, utratę łaknienia, niedokrwistość. Niekiedy owsica może przebiegać bezobjawowo.

Włośnica.
Chorobę wywołuje włosień kręty. Człowiek zaraża się przez spożycie niedostatecznie długo gotowanego mięsa świni lub dzika zawierającego larwy pasożyta. W jelicie cienkim powstają postacie dojrzale. Samice rodzą larwy, które z prądem krwi lub chłonki przedostają się do narządów wewnętrznych, mięśni szkieletowych, do przepony. W otoczeniu larw tworzą się nacieki zapalne, później wokół larw tworzy się otoczka, która stopniowo wapnieje. Obecność larw prowadzi do zmian wstecznych i zapalenia mięśni. Jad włośnią może być przyczyną zapalenia mięśnia sercowego i odczynów alergicznych.

Fascjoloza.
Chorobę wywołuje motylica wątrobowa. Człowiek zaraża się, pijąc wodę lub jedząc owoce i warzywa zanieczyszczone cystami tego pasożyta. Z kałem żywiciela ostatecznego wydalane są jaja. Jeśli dostaną się one do środowiska wodnego to w nim następuje rozwój zarodkowy. Dalsze stadia rozwoju przechodzi motylica w ciele żywiciela pośredniego (owca, koza, świnia, królik). W postaci otorbionej opuszcza organizm żywiciela pośredniego i pozostaje w jego środowisku. Wtedy może być połknięta przez człowieka (żywiciela ostatecznego). W jelicie pasożyty tracą otoczki, wnikają do krwi i żyłą wrotną przedostają się do wątroby, powodując objawy przypominające wirusowe zapalenie. Jeśli larwy motylicy osiedlają się w przewodach żółciowych może wystąpić żółtaczka mechaniczna.

Choroby jelit wywołane przez pierwotniaki

Pełzakowica (czerwonka pełzakowa).
Zakażenie człowieka pełzakiem czerwonki następuje przez spożycie owoców lub innych pokarmów zawierających cysty pełzaka lub wypicie zakażonej wody. W przenoszeniu zakażenia dużą rolę odgrywają muchy. W jelicie grubym, bez objawów chorobowych, rozwijają się małe postacie pasożyta, który wydalany z kałem może zakażać otoczenie. W okresie obniżonej odporności organizmu może nastąpić przekształcenie w pasożyta chorobotwórczego.
Pasożyty wnikają w ścianę jelita, uszkadzają ściany naczyń włosowatych, co powoduje owrzodzenie błony śluzowej. Owrzodzenia bywają przyczyną krwawień. Uszkodzenie błony śluzowej sprzyja zakażeniu bakteryjnemu, co przyczynia się do powstawania ropni. Objawami czerwonki pełzakowej są: luźne stolce z domieszką krwi a czasem ropy, osłabienie i odwodnienie organizmu, powiększenie i bolesność wątroby, niedokrwistość i in. W Polsce pojawia się tylko w przypadku zarażenia w czasie pobytu w krajach tropikalnych.

Lamblioza.
Człowiek zaraża się lamblia jelitową przez spożycie pokarmów lub wody zawierającej cysty. Postać dojrzała bytuje w dwunastnicy, na kosmkach jelitowych lub w przewodach i pęcherzyku żółciowym, lamblioza prowadzi do zapalenia błony śluzowej jelit i dróg żółciowych, ułatwia zakażenie bakteriami, powoduje odczyny alergiczne. Niekiedy zakażenie lamblia może nie dawać żadnych objawów. Częstość występowania jest duża. Zwalczanie lamblii jest utrudnione ze względu na częstość ich występowania u kilku osób równocześnie, ogromną zdolność namnażania oraz dużą odporność cyst pasożyta.
W większości przypadków o rozpoznaniu choroby pasożytniczej decyduje wykrycie w kale jaj lub postaci larwalnych (10, 16).