6. Układ nerwowy

6. UKŁAD NERWOWY

Układ nerwowy jest nadrzędnym układem regulującym i integrującym czynności komórek i narządów.W odpowiednich ośrodkach układu nerwowego następuje analiza odpowiednich informacji, a następnie przekazywanie nakazów wykonawczych do narządów. Dzięki temu, że do ośrodkowego układu nerwowego dochodzą jednocześnie informacje ze świata zewnętrznego i środowiska wewnętrznego, układ nerwowy spełnia rolę scalającą i zapewnia przystosowanie się organizmu do środowiska. Układ hormonalny uzupełnia czynność układu nerwowego. Właściwości układu nerwowego mogą się zmienić w ciągu życia pod wpływem czynników środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Pod wpływem zmiany procesów pobudzenia i hamowania kory mózgu zmienia się charakter różnych procesów życiowych (odruchy wrodzone i nabyte).
Działalność scalającą i kontrolującą układu nerwowego można sprowadzić do:
- czynności ruchowej,
- czynności wegetatywnej,
- wyższej czynności nerwowej (psychicznej).
Zmiany patologiczne układu nerwowego mogą być wynikiem uwarunkowań genetycznych, zaburzeń rozwojowych (powstałych w życiu płodowym) i wpływów środowiska zewnętrznego po urodzeniu. W układzie nerwowym mogą się rozwijać wszystkie typowe procesy patologiczne, jak: zapalenie, zwyrodnienie, zaburzenia krążenia, nowotwory. Urazy mechaniczne, porażenie prądem, wstrząs, przegrzanie i oziębienie, działanie substancji trujących i toksyn bakteryjnych są dalszymi czynnikami etiologicznymi chorób układu nerwowego.
Zmiany patologiczne dotyczyć mogą ośrodkowego układu nerwowego (mózgu, rdzenia kręgowego) i części obwodowych (zwoje, sploty, nerwy obwodowe).
Do najczęściej spotykanych chorób układu nerwowego należą: zaburzenia czynności układu wegetatywnego, choroby naczyniowe, zmiany pourazowe i zapalne oraz zmiany zwyrodnieniowe i nowotwory.

6.1. Zaburzenia czynności układu wegetatywnego
Wpływ regulacyjny układu wegetatywnego związany jest z współdziałaniem części współczulnej i przywspółczulnej.
Układ współczulny wzmaga procesy dysymilacji i pobudza te wszystkie czynności, które są niezbędne w aktywnym życiu, w pracy, w walce, w niebezpieczeństwie (powoduje pobudzenie czynności serca, rozkurcz naczyń: serca, mózgu, płuc i mięśni oraz podwyższenie ciśnienia krwi, przemiany materii, temperatury ciała i zawartości glukozy we krwi) a hamuje czynności narządów, które nie są niezbędne w tych warunkach (powoduje skurcz naczyń jelit i skóry, zahamowanie ruchów perystaltycznych, wydzielania soków trawiennych, śluzu i moczu oraz rozszerzenie źrenic).
Układ przywspółczulny hamuje czynności związane z aktywnym życiem i stanami emocjonalnymi. Powoduje zwolnienie czynności serca, obniżenie ciśnienia krwi, rozszerzenie naczyń jelit i skóry, obniżenie przemiany materii i temperatur)' ciała (obfite poty) oraz stężenia glukozy we kiwi. Wzmaga zaś procesy asymilacji i odnowy, pobudzając te czynności, które służą procesowi przyswajania. Powoduje pobudzenie perystaltyki jelit, wydzielania soków trawiennych, śluzu i moczu oraz zwężenie źrenic.
Zmienione napięcie jednego z nich powoduje wtórne wzmożenie napięta antagonistycznego układu. Na tym polega wpływ regulacyjny układu wegetatywnego na czynności narządów i możliwości wyrównania odchyleń w ich czynnościach. Kora mózgu wpływa pobudzająco i reguluje wzajemną równowagę obu tych układów, zmieniając ich wzajemne napięcie. Wzmożone napięcie układu współczulnego wzmaga procesy pobudzenia w korze mózgu, pobudzenie zaś układu przywspółczulnego wzmaga w niej procesy hamowania.

Nerwica
Przykładem zaburzenia czynności układu nerwowego są nerwice. Nerwice są to odwracalne zaburzenia czynności kory mózgu wyrażające się odchyleniami od normy w zakresie wyższych czynności nerwowych i czynności wegetatywnych. Istotą nerwic jest zaburzenie podstawowych procesów nerwowych: pobudzenia i hamowania. Nerwice u ludzi mogą powstawać na tle niezgodności między pewnymi pragnieniami a koniecznością ich hamowania. Powodem powstawania nerwicy są nakładające się na siebie stresy o różnym nasileniu. Nerwica rozwija się wskutek ujemnych bodźców powtarzających się przez dłuższy czas.
Nerwice wegetatywne są następstwem zaburzeń czynności regulacyjnych kory mózgu w stosunku do ośrodków wegetatywnych. Istotą zaburzeń wegetatywnych jest zachwianie równowagi między układem współczulnym a przywspółczulnym, które mogą dotyczyć całego organizmu albo poszczególnych narządów (np. nerwice płciowe), .Jeżeli zaburzenia czynności wegetatywnych trwają dłuższy czas, może dojść do zmian morfologicznych w tkankach i narządach.
Histeria
Objawy histerii wynikają z przewagi ośrodków podkorowych nad korą mózgu. Histeria objawia się skłonnością do chorobliwego fantazjowania oraz przerostem uczuć i popędów. Poza tym w histerii dochodzi do wytworzenia się swoistego związku i zależności miedzy stanami czynnościowymi kory mózgu a układem wegetatywnym.
Każdy stan psychiczny odbija się bardzo silnie na czynności układu nerwowego, a za jego pośrednictwem na czynności narządów wewnętrznych. Każde zmartwienie i przykrość może powodować znaczne zaburzenia: czynności serca (niemiarowość, zapaść), przewodu pokarmowego (wymioty, biegunki), czynności ruchowych (niedowłady, drgawki).
Ludzie skłonni do histerii nie są zdolni do pokonywania trudności, potrafią wmawiać sobie dolegliwości chorobowe (tzw. ucieczka w chorobę).


Choroby psychiczne
Zjawiska psychiczne sa integralnym składnikiem procesów fizjologicz¬nych człowieka. Życie psychiczne stanowi podstawę działania.
Człowiek współżyje ze środowiskiem, które wywiera na niego nieustają¬cy wpływ i w zależności od jego osobniczych właściwości, wpływ ten może być dodatni lub ujemny.
Zdrowie psychiczne znacznie trudniej określić, niż stan somatyczny człowieka. Trudno wykryć i ustalić zaburzenia psychiczne, kiedy chory o nich nie mówi, ani otoczenie ich nie dostrzega. Zjawiska psychiczne różnią sie od zjawisk fizycznych tym. że dostępne są tylko jednej osobie, która je przeżywa.
W społeczeństwach cywilizowanych, zwłaszcza tam, gdzie postęp techniczny jest ogromny, stale wzrasta liczba zaburzeń psychicznych (monotonia życia, hałas i wibracje, przemęczenie). Większość przypadków chorób psychicznych jest z tzw. pogranicza i nawet najlepszy specjalista ma trudności w zakwalifikowaniu tych zjawisk.
Oceniając stan psychiczny, trzeba brać pod uwagę ogólny wygląd badanego, jego zachowanie, higienę osobistą, sposób wypowiadania się, jego stosunek do otoczenia. Ważna jest obserwacja nastroju badanego, czy nastrój jest wzmożony, obniżony, czy wykazuje niepokój, zdradza lęk. Skargi chorego niekiedy maja charakter urojeń, albo omamów węchowych, słuchowych lub wzrokowych. Ważne jest, czy chory orientuje się w czasie, miejscu i oto¬czeniu, czy ma on poczucie choroby, czy czuje sie zdrowy psychicznie.
Objawami choroby psychicznej (zespołów czynnościowych) mogą być: natręctwa i lęki. stany apatii i depresji, stany pobudzenia i maniakalne, urojenia i omamy (halucynacje) oraz schizofrenia (X).

Zaburzenie czucia i ból
Zaburzenie prawidłowej funkcji czucia może występować na różnym poziomie dróg czuciowych i w ośrodkach mózgu. Szczególną funkcją czucia jest odczuwanie bólu. Człowiek odczuwa ból ostry, umiejscowiony, który szybko ustępuje, i ból rozlany, który może trwać długo. Odczuwamy również trzewne, promieniujące do innych okolic ciała. Ból pełni rolę sygnału i informuje o rozwoju procesu patologicznego.
Silne bodźce bólowe przyspieszają oddech i czynność serca, wzrasta Przepływ krwi w naczyniach, podwyższa się ciśnienie tętnicze, wzrasta stężenie glukozy we krwi (cechy aktywności układu współczulnego (reakcja na stres). Jeśli siła bodźców bólowych przekracza możliwości tolerancji organizmu, może rozwinąć się wstrząs. Wynika z tego konieczność stosowania środków przeciwbólowych.
Do najczęściej występujących dolegliwości zaliczamy bóle głowy, które nie stanowią odrębnej jednostki chorobowej. Dlatego w rozpoznaniu bólów głowy bardzo istotne jest ustalenie ich przyczyny. Bóle głowy mogą występować w zapaleniu opon mózgowych, w ostrych i przewlekłych chorobach mózgu, a także w chorobach w obrębie nosa, zatok przynosowych i uszu. Wśród licznych przyczyn powodujących bóle głowy wymienia się również stany alergiczne, zmiany naczynioruchowe, zaburzenia w okresie pokwitania.
Na wyodrębnienie zasługuje migrena. Typowe objawy migreny stanowią ostre, napadowe bóle głowy, obejmujące głównie jedną połowę, które połączone są z objawami ocznymi (światłowstręt, mroczki). W typowych napadach migrenowych występują często mdłości lub wymioty, uczucie ogólnego wyczerpania, senność. Osoby cierpiące na napady migrenowe wykazują bardzo często nadpobudliwość psychiczną, zmienność nastrojów. Przyczyny migreny nie są ostatecznie wyjaśnione. Najwięcej zwolenników ma teoria naczynioruchowa. Migrenę zalicza się do chorób z, kręgu padaczki.

6.2. Padaczka
Napady padaczkowe mogą być różnorodne, najczęściej poprzedzane są zwiastunami, polegającymi na zmianie nastroju, bólach głowy. Źródłem napadów jest uszkodzona tkanka mózgowa położona w sąsiedztwie głównego ogniska chorobowego. Wystąpienie napadu padaczkowego zależy od współistnienia dwóch czynników: osobniczej skłonności i uszkodzenia mózgu (ogniskowego i rozlanego). Uszkodzenie mózgu może być organiczne (np. guz mózgu) albo czynnościowe (np. niski poziom glukozy we krwi).
Napady padaczkowe występują w przebiegu różnych chorób. Charakterystyczną cechą napadów padaczkowych jest nagłość ich występowania i powtarzanie się. Najczęściej spotykamy napady częściowe (ogniskowe) i napady uogólnione (maksymalne). Napad ogniskowy jest związany z patologicznym pobudzeniem grupy neuronów mózgowych. Zaburzenie czynności całego mózgu powoduje wystąpienie napadów uogólnionych.
Klasycznymi napadami częściowymi są ogniskowe napady ruchowe. Źródłem wyładowań jest okolica ruchowa kory mózgu. Najczęstsza przyczyna są guzy i blizny korowo-oponowe. Ogniskowe napady ruchowe cechują drgawki kloniczne ograniczone do pewnej części ciała. Drgawki najczęściej rozpoczynają się w mięśniach kciuka, kącika ust i palucha, a następnie rozprzestrzeniają się na całą połowę ciała. Napad przebiega bez utraty przytomności. Czasem może się uogólnić i wówczas chory traci przytomność. Ogniskowy napad ruchowy można niekiedy zahamować przez silne ściśnięcie lub rozcieranie kończyny objętej drgawkami.
Napadem częściowym jest padaczka skroniowa, która powstaje wskutek wyładowań padaczkowych w obrębie piata skroniowego. W tej postaci wyróżniamy takie objawy, jak:
- iluzje węchowe czy smakowe, halucynacje wzrokowe lub słuchowe,
- przymusowe żucie, wysuwanie języka, poprawianie odzieży,
- przyspieszenie czynności serca, bóle brzucha,
- przymusowe myśli, napady lęku i in.
Stały charakter objawów i napadowość ułatwiają rozpoznanie.
W napadzie uogólnionym (dużym) drgawki występują nagle i są symetryczne. Chory traci przytomność i pada na ziemię, niekiedy wydaje przeraźliwy krzyk, spowodowany nagłym skurczem mięśni klatki piersiowej i brzucha. Napad rozpoczyna się silnym tonicznym skurczem mięśni całego ciała, chory zaciska szczęki, głowę odchyla ku tyłowi, ręce zgina w łokciach i zaciska pieści, a kończyny dolne prostuje. Całki oczne są nieruchome. Oddech ulega wstrzymaniu i blada twarz sinieje. Po 30 sekundach zjawiają się skurcze kloniczne w postaci lekkiego drżenia, a następnie drgawek całego ciała. Ruchy oddechowe ulegają nasileniu, pojawia się piana na ustach, która może mieć zabarwienie różowe na skutek przygryzienia języka. Po 2-3 minutach występuje zwykle śpiączka, w czasie której źrenice są rozszerzone 1 nie reagują na światło. Skurcz mięśni gładkich powoduje bezwiedne oddawanie moczu. Po odzyskaniu świadomości chory nie pamięta napadu (30).
6-3. Zapalenie opon i mózgu
Choroby ośrodkowego układu nerwowego pochodzenia zakaźnego mają zawsze ciężki przebieg kliniczny, gdyż - oprócz toksycznego działania jadów bakteryjnych występuje obrzęk, który jest nieodłączną cechą każdego procesu zapalnego. Powoduje on w ciasnej przestrzeni jamy czaszki groźne dla życia objawy ucisku na ważne ośrodki mózgu, które są szczególnie wrażliwe na urazy, wahania temperatury, dopływ tlenu i substancje toksyczne. W mózgu nie ma mechanizmów obronnych związanych z układem chłonnym, zakażenie szerzy się przez ciągłość i drogą płynu mózgowo-rdzeniowego. Ze względu na lokalizację zapaleń o.u.n. możemy wyróżnić zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu ogniskowe, zapalenie mózgu rozległe.
Charakterystyczną cechą zapalenia opon mózgowych są zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz silne bóle głowy, nudności i wymioty, objawy oponowe (sztywność karku), utrata świadomości.
Rozróżniamy zakażenie opon i mózgu pochodzenia wirusowego i bakteryjnego - ropne, gruźlicze i in.
Zapalenie wirusowe
Wirusowym zapaleniem mózgu jest wścieklizna. Innym przykładem jest choroba Heinego-Medina (nagminne porażenie dziecięce). Zakażenie następuje przez przewód pokarmowy lub drogą kropelkową. Zarazki namnażają się w migdałkach, okolicznych węzłach chłonnych i w ścianie jelita. Jeżeli to stadium choroby wyzwoli wystarczający proces odpornościowy, to może dojść do wyzdrowienia. W innym przypadku wirusy przekraczają tę barierę i po 9-12 dniach wylęgania umiejscawiają się w rdzeniu kręgowym i mózgu. W pierwszym okresie obserwujemy objawy grypopodobne, w drugim następuje zajęcie opon mózgowych z typowymi objawami - wysoka gorączka, bóle głowy, sztywność karku, nudności i wymioty. W przebiegu choroby występują objawy porażeń wiotkich, najczęściej kończyn dolnych, dających trwałe kalectwo.

Zapalenie ropne
Jest wywoływane przez bakterie ropotwórcze. Zwykle jest powikłaniem zapalenia toczącego sic w obrębie głowy i szyi (ucho środkowe, zatoki przyj nosowe) a w ropnicy pochodzić może z odległych narządów. W przebiegu choroby dochodzi do zakażenia przestrzeni podpajęczynówkowych i komór mózgu. Objawy są gwałtowne, występuje wysoka gorączka, wcześnie dochodzi do wymiotów, utraty przytomności a w dalszym przebiegu może rozwinąć się wstrząs septyczny. Występują objawy oponowe a czasem napady padaczkowe. Każdy dzień opóźnienia leczenia pogarsza rokowanie.
Zapalenie gruźlicze
W przebiegu choroby powstaje wysięk włóknikowy, który gromadzi się głównie na podstawie mózgu, blokując przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego do przestrzeni podpajęczynówkowej. Ta postać gruźlicy występuje głównie u dzieci. Utrudniony odpływ płynu powoduje wodogłowie, które prowadzi do niedorozwoju umysłowego.
Zaburzenia w krążeniu płynu mózgowo-rdzeniowego polegają na utrudnieniu jego przepływu z komór mózgu do przestrzeni podpajęczynówkowej lub na utrudnieniu jego wchłaniania do zatok żylnych.
Wodogłowiem nazywamy nadmierne gromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu (wodogłowie wewnętrzne) lub w przestrzeni podpajęczynówkowej (wodogłowie zewnętrzne). Wodogłowie może być wywołane wrodzoną wadą rozwojową mózgu, powstałą w wyniku zakażenia płodu. W życiu pozapłodowym do wodogłowia prowadzą zapalenia opon mózgowych, niektóre nowotwory śródczaszkowe. Ucisk tkanki mózgowej przez zalegający w nadmiarze płyn jest przyczyną zaniku mózgu (6, 7, 16. 30).

6.4. Zaburzenia w ukrwieniu mózgu
Dopływ krwi do mózgu zapewniają cztery tętnice: dwie szyjne wewnętrzne i dwie kręgowe. Tętnice kręgowe łączą się i tworzą tętnicę podstawową, która przez dwie tętnice mózgu tylne łączy się z tętnicą szyjną wewnętrzną. Odgałęzienie tętnicy szyjnej wewnętrznej i tętnice kręgowe tworzą koło tętnicze mózgu, które zapewnia możliwość krążenia zastępczego. Zasadniczy wpływ na ukrwienie mózgu ma szerokość światła tętnic mózgowych i ciśnienie krwi.
Do zaburzeń w ukrwieniu mózgu zaliczamy: niedokrwienie, udar mózgu, zawał mózgu, przekrwienie.
Niedokrwienie mózgu
Może być spowodowane ogólną niewydolnością krążenia, zwężeniem tętnic mózgu lub skurczem wywołanym zatruciem (sporysz, mocznica). Następstwem niedokrwienia może być ból głowy, zawroty głowy, nudności i wymioty oraz zamroczenia lub omdlenie.
Udar mózgu
Udarem mózgu nazywamy trwałe lub przejściowe uszkodzenie tkanki nerwowej mózgu, wywołane zaburzeniami krążenia krwi w obrębie tętnic mózgowych. W patogenezie udaru mózgu rozróżniamy krwotoki z towarzyszącym obrzękiem mózgu i niedokrwienie.
Bezpośrednia przyczyną udaru mózgu jest krwotok z tętnicy mózgowej. Pękanie ściany naczynia następuje pod naporem zwiększonego ciśnienia krwi albo zmian chorobowych w ścianie tętnic (tętniaki, miażdżyca). Inną przyczyną może być wyłączenie krążenia krwi na pewnym obszarze mózgu na skutek zatoru, zakrzepu, ucisku lub skurczu naczynia tętniczego.
Objawy i przebieg udaru mózgu zależą od przyczyny., rozległości zmian i umiejscowienia, od sianu ogólnego chorego i występujących powikłań (8).
Zawał mózgu
Spowodować mogą zakrzepica i zator tętnicy mózgowej. Przyczyną zakrzepicy jest miażdżyca tętnic. Narastaniu zakrzepicy sprzyja obniżenie ciśnienia tętniczego i zwolnienie przepływu krwi. Do zawału mózgu prowadzi także zator tętnicy mózgowej. Wśród różnych możliwości powstawania zatorów (p.s. 40) w zawale mózgu zasadniczą rolę odgrywa powstająca w sercu zakrzepica i zapalenie bakteryjne wsierdzia. Zatory bakteryjne powodują zmiany zapalne (ropień mózgu). Powstająca w wyniku zawału tkanka martwicza jest uprzątana przez komórki żerne, w jej miejscu powstaje trwały ubytek zaburzający czynność danej okolicy mózgu
Przekrwienie mózgu
Powstaje na skutek: zapalenia mózgu, nadciśnienia, porażenia naczyń mózgowych na tle odruchowym (migrena), porażenia słonecznego. Przekrwienie mózgu powoduje powiększenie się jego objętości i wzrost ciśnienia śródczaszkowego. Objawia się to bólami głowy, uczuciem tętnienia, szumem w uszach i zamroczeniem aż do utraty przytomności. (8, 10).
6.5 Urazowe uszkodzenia mózgu
Bezpośrednie urazy czaszki lub urazy pośrednie (np. skok na wyprostowane nogi) spowodować mogą ogniskowe uszkodzenie tkanki nerwowej. Następstwem urazowego uszkodzenia mózgu są: wstrząśnienie, stłuczenie, krwotoki śródczaszkowe i obrzęk mózgu.

Wstrząśnienie mózgu
Test to zaburzenie czynności o.u.n., wywołane urazem tępym mózgu, nie powodującym trwałych uszkodzeń morfologicznych tkanki nerwowej a jedynie jej odwracalny obrzęk. Objawia się utratą świadomości, zaburzeniem czynności ośrodka oddechowego (spłycenie oddechów) i krążeniowego (obniżenie ciśnienia krwi), wymiotami, niekiedy napadami drgawek padaczkowych. Objawy te po pewnym czasie ustępują.
Stłuczenie mózgu
Ryc. 8. Stłuczenie mózgu -uraz pośredni jest rozleglejszy (Groniowski, Kruś).
Obserwuje się ogniskowe uszkodzenie tkanki nerwowej połączone z drobnymi wylewami kiwi, zwłaszcza w korze mózgu. Ogniska stłuczenia mogą powstać zarówno w miejscu uderzenia, jak również w przeciwległej stronie jako następstwo odbicia się tkanki mózgowej od twardej ściany czaszki (ryc. 8.). Następstwa zależą od ich rozległości i umiejscowienia a doprowadzają do wypadnięcia czynności uszkodzonych ośrodków.


Krwotoki środczaszkowc
Krwotoki do tkanki mózgowej są wynikiem uszkodzenia ściany tętnicy śródmózgowej. Czynniki sprzyjające to: tętniaki, miażdżyca, skaza krwotoczna gwałtowne zmiany ciśnienia krwi (przy wysiłku fizycznym, podnieceniu psychicznym). W wyniku wylania się krwi do tkanki mózgowej powstaje ognisko krwotoczne. Następstwa zależą od jego rozległości i umiejscowienia. Najczęściej krew wylewa się do istoty białej półkul mózgu - torebki wewnętrznej.
Krwotok do tkanki mózgowej objawia się bólem głowy, wymiotami, czasami utratą świadomości, porażeniem lub niedowładem połowiczym. Groźne i nasilone objawy krwotoków mózgowych mogą po pewnym czasie częściowo cofać się na skutek wchłaniania się wynaczynionej krwi i powrotu uciśniętych a niezniszczonych okolicznych komórek nerwowych do fizjologicznej czynności.
Następstwem urazu czaszki może być krwiak nadtwardówkowy, podtwardówkowy, śródkomorowy.
Krwiak nadtwardówkowy powstaje w wyniku uszkodzenia tętnicy oponowej środkowej (w okolicy skroniowej). Dochodzi do wzrostu ciśnienia śród-czaszkowego, do wklinowania tkanki mózgowej, ucisku ośrodków oddychania i krążenia, znajdujących się w pniu mózgu, co prowadzi do śmierci. Ważnym sygnałem wgłobienia mózgu jest rozszerzenie źrenicy po stronie krwiaka.
Krwiak podtwardówkowy powstaje najczęściej w wyniku uszkodzenia żył mózgu i opony twardej (zwykle w okolicy ciemieniowej). Rozległy krwiak pokrywa czasem całą półkulę mózgu. Objawy pojawiają się później niż w krwiaku nadtwardówkowym, co utrudnia rozpoznanie.
Krwiak śródkomorowy jest najcięższym powikłaniem. Przebicie się ogniska krwotocznego do komory mózgu jest powodem nagłego zgonu (ryc. 9).

a b c
Ryc. 9. Krwiaki śródczaszkowe: a - nadtwardówkowy, b - podtwardówkowy , c - śródkomorowy (Żuk, Dziak, Gusta).

Obrzęk mózgu
Jest niebezpiecznym powikłaniem udaru mózgu, zapalenia mózgu, urazów, nowotworów i zatruć. Polega on na gromadzeniu się płynu w komórkach glejowych albo w przestrzeni międzykomórkowej. W zależności od mechanizmu powstania wyróżniamy obrzęk naczyniopochodny i obrzęk cytotoksyczny. Gromadzenie się płynu powoduje ucisk odpowiednich fragmentów mózgu, np. ośrodka oddechowego i krążeniowego w pniu mózgu. Obrzęk mózgu charakteryzuje się stopniowym narastaniem objawów zwiększonego ciśnienia śródczaszkowego (podniesienie temperatury ciała, bóle głowy, nudności i wymioty, zaburzenie świadomości). Obrzęk mózgu jest bezpośrednią przyczyną śmierci w wielu chorobach o.u.n.
Po urazach mózgu występuje utrata pamięci dotycząca nie tylko okresu samego wypadku, ale również okresu przed i po urazie.
Urazowe uszkodzenie kręgosłupa często powoduje mechaniczne uszkodzenie rdzenia kręgowego. Oprócz przerwania elementów nerwowych dodatkowe uszkodzenie powodować może wylew krwi, obrzęk lub upośledzenie krążenia śródkanałowego i rdzeniowego. Uszkodzenie rdzenia kręgowego powoduje wystąpienie wiotkich porażeń zależnych od położenia uszkodzonego odcinka.
Uszkodzenie korzeni nerwowych
Następuje najczęściej w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa (ucisk przez wyrosła kostne) i wypadnięcia jądra miażdżystego. Najczęściej uciśnięte są korzenie nerwu kulszowego i splotu ramiennego. Rwę kulszową charakteryzuje silny ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, promieniujący na tylną powierzchnię kończyny dolnej (18).
6.6. Uszkodzenie nerwów obwodowych
Nerwy obwodowe ulegają uszkodzeniu w następstwie urazu (przecięcie, zgniecenie) wskutek niedokrwienia i stanów zapalnych. Rozróżnia się trzy rodzaje uszkodzenia nerwów: zablokowanie przewodnictwa, przerwanie włókien osiowych (z zachowaniem osłonek), przerwanie całego nerwu.
Po przerwaniu ciągłości włókna osiowego następuje zwyrodnienie obwodowej części włókna ruchowego. W miejscu uszkodzenia nerwu powstaje blizna łącznotkankowa. Po operacyjnym połączeniu końców nerwów, po kilku dniach następuje proces wrastania włókien osiowych w osłonki Schwanna. Włókna nerwowe po dotarciu do mięśni rozgałęziają się i wytwarzają płytki ruchowe, od których zależy skurcz mięśnia.
Uszkodzenie nerwów obwodowych powoduje niedowłady wiotkie, osłabienie siły mięśniowej, obniżenie napięcia mięśniowego, osłabienie albo zniesienie odruchów głębokich, zaniki mięśni. Występuje również zaburzenie czucia powierzchownego w zakresie unerwienia uszkodzonego nerwu obwodowego.
Zapalenia wielonerwowe dotyczą wielu nerwów obwodowych w kończynach górnych i dolnych, w obrębie klatki piersiowej i brzucha. Mogą wystąpić przy uszkodzeniach wirusami jako powikłanie chorób zakaźnych, w zatruciach wewnętrznych (cukrzyca) i zewnątrzpochodnych (ołowiem, arsenem, lekami). W zapaleniu wielonerwowym występują niedowłady wiotkie, zaburzenie czucia, mrowienie i drętwienie kończyn, zanik odruchów głębokich (8).
6.7. Guzy mózgu i rdzenia kręgowego
Występujące w mózgu guzy dzielimy na nieswoiste (ropnie, krwiaki) i swoiste. Rozróżniamy nowotwory łagodne i złośliwe - pierwotne i przerzutowe. Do nowotworów łagodnych zalicza się oponiaki. Do złośliwych glejaki i nowotwory przerzutowe.
Guzy mózgu powodują wzrost ciśnienia śródczaszkowego, które charakteryzuje się bólami głowy, wymiotami, tarczą zastoinową na dnie oczu, bradykardią, napadami padaczki, apatią i otępieniem. Może dojść do zaklinowania mózgu pod twarde brzegi opony twardej (sierp mózgu, namiot móżdżku). Występują objawy ogniskowe zależne od umiejscowienia guza i miejsca zaklinowania. Następstwem przemieszczeń i zaklinowania może być uciskowe niedokrwienie i martwica.
Guzy rdzenia dzielą się na wewnątrzrdzeniowe (glejaki) i zewnątrzrdzeniowe (oponiaki, nerwiakowłókniaki). Klinicznie dają objawy zaburzeń w przepływie płynu mózgowo-rdzeniowego (płyn zastoinowy) i zaburzenia ze strony rdzenia. W poprzecznym uszkodzeniu rdzenia występują niedowłady lub porażenia kończyn, zaburzenia zwieraczy a u mężczyzn potencji (4, 8, 30).
6.8. Choroby móżdżku
Móżdżek pełni funkcję ośrodka regulującego utrzymanie postaw)' ciała, koordynację ruchów i napięcia mięśni. Pozostaje w związku z układem piramidowym, pozapiramidowym i receptorami zmysłu równowagi.
Uszkodzenie móżdżku spowodowane jest najczęściej urazami i guzami oraz zmianami zwyrodnieniowymi.
Objawami uszkodzenia móżdżku są:
- niezborność móżdżkowa, przejawiająca się zaburzeniami postawy i ruchów (chód pijanego);
- dysmetria, polegająca na niemożności zahamowania ruchu w dowolnym momencie (ręka przesuwa się za daleko lub za blisko);
- niemożność wykonywania w szybkim tempie ruchów naprzemiennych np. odwracania i nawracania ręki;
- drżenie zamiarowe, powstające w początkowej fazie wykonywania ruchu w następstwie zaburzenia napięcia mięśniowego;
- oczopląs, występują ruchy poziome gałek ocznych w następstwie braku koordynacji mięśni poruszających gałką oczną;
- mowa skandowana, w następstwie upośledzenia czynności mięśni związanych z mową (3,8).