2. CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE W POWSTAWANIU CHORÓB

2. CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE W POWSTAWANIU CHORÓB
Czynniki chorobotwórcze mogą oddziaływać na organizm:
- przez bezpośrednie działanie w miejscu zetknięcia się z tkankami (ognisko choroby),
- na drodze humoralnej (za pośrednictwem krwi i chłonki dostają się do komórek i tkanek),
- na drodze odruchowo-nerwowej wywołują pobudzenie receptorów i reakcję o.u.n., umożliwiającą usunięcie procesu chorobowego albo po-gorszenie i wystąpienie powikłań.
Najczęściej czynnik chorobotwórczy działa równocześnie za pośrednictwem wszystkich tych mechanizmów, w związku z tym choroba staje się procesem ogólnoustrojowym.
Środowiskowe czynniki chorobotwórcze dzielimy na trzy zasadnicze grupy: fizyczne, chemiczne i biologiczne.
2.1 Czynniki fizyczne
Do czynników fizycznych powodujących urazowe uszkodzenie ciała zaliczamy urazy mechaniczne, termiczne, energię promieniową i elektryczną a także ciśnienie atmosferyczne,- hałas i ultradźwięki.
Urazy mechaniczne mogą być bezpośrednie, np. wypadki samochodowe, przemysłowe, postrzały i pośrednie, np. działanie fali uderzeniowej wybuchu na powierzchnię ciała a przez otwory naturalne na narządy wewnętrzne. Do typowych uszkodzeń mechanicznych zaliczamy: stłuczenia, zranienia, zmiażdżenia, zwichnięcia, złamania itp. Urazy miejscowe powodują również wtórne zaburzenie czynności całego organizmu. Najcięższą postacią tych zaburzeń jest wstrząs pourazowy.
Urazy termiczne to nagłe lub znaczne zmiany temperatury otoczenia. Przegrzanie i zaburzenie czynności ośrodka termoregulacji nazywamy hipertermią. Działanie ogólne wysokiej temperatury, przekraczające zdolności przystosowawcze organizmu powoduje porażenie cieplne. Działanie energii światła słonecznego powoduje porażenie słoneczne.
Działanie miejscowe wysokiej temperatury na skórę i błony śluzowe wywołuje oparzenia, które dzielimy według występujących uszkodzeń - na oparzenia:
1° - zaczerwienienie, uczucie pieczenia i ból,
2° - ostre wysiękowe zapalenie, powstają pęcherze wypełnione surowiczym płynem,
3° - martwica na skutek ścięcia białka komórkowego i krwi na całej głębokości skóry,
4° - skóra jest zwęglona, martwica tkanek leżących pod skórą (powiezie, mięśnie).
Następstwa działania czynników termicznych to choroba oparzeniowa, wstrząs oparzeniowy, zatrucie oparzeniowe i zakażenia.
Działanie ogólne niskiej temperatury (hipotermia) powoduje oziębienie i zamarznięcie (z okresem zmian przystosowawczych i ich załamaniem).
Działanie miejscowe zimna powoduje odmrożenia, które dzielimy według nasilenia występujących uszkodzeń - na odmrożenia:
1° - zaczerwienienie na skutek porażenia nerwów zwężających naczynia, obrzęk skóry i zniesienie czucia.
2° - na sinoczerwonej obrzękniętej skórze powstają pęcherze i złuszczanie obumarłego naskórka,
3° - martwica skóry i tkanek leżących pod skórą, powstawanie owrzodzeń (26).
Działanie promieniowania jonizującego może być miejscowe i ogólne. Promieniowanie powoduje uszkodzenie tkanek powłoki zewnętrznej (rumień, martwica). Energia promieniowa, przenikając do tkanek, uszkadza struktury molekularne komórek przez wywołanie reakcji radiochemicznej. Polega ona na powstawaniu aktywnych cząsteczek i atomów zakłócających procesy komórkowe. Najbardziej wrażliwe na promieniowanie są komórki w okresie podziału. Następstwa działania promieni jonizujących nazywamy chorobą popromienną, która może mieć przebieg ostry lub przewlekły (16).
Prąd elektryczny powoduje miejscowe oparzenie skóry oraz działanie ogólne na o.u.n. - utratę przytomności, drgawki, przerwanie czynności oddechowych i pracy serca.
Zmiany ciśnienia atmosferycznego. Obniżenie ciśnienia atmosferycznego powoduje niedotlenienie krwi, omdlenie, krwotoki z nosa i uszu. Szybki wzrost ciśnienia atmosferycznego powoduje zwolnienie czynności serca i oddychania, we krwi zwiększa się ilość azotu (zatory).
Działanie hałasu i ultradźwięków powoduje poważne następstwa. Organizm człowieka jest przystosowany do odbioru bodźców dźwiękowych i bez ich działania przestałby funkcjonować w sposób prawidłowy. Reaguje on na działający bodziec wszystkimi układami i zawsze - oprócz skutków miejscowych - występują zmiany ogólnoustrojowe.
Na organizm człowieka działa zarówno hałas słyszalny, jak i dźwięki niesłyszalne. Hałas przekraczający 80 dB uszkadza zakończenia nerwu słuchowego w uchu wewnętrznym. Reakcje ogólnoustrojowe mają charakter zmian wegetatywnych i dotyczą układu nerwowego, wpływają na układ krążenia, przewód pokarmowy, układ hormonalny. Wpływ hałasu o dużym natężeniu powoduje osłabienie uwagi i spostrzegawczości, a tym samym obniża zdolność do pracy i wykonywania precyzyjnych czynności.
Ucho nie jest jedyną drogą przenikania fal dźwiękowych. Niesłyszalne dla ucha ludzkiego ultradźwięki, towarzyszące hałasom o dużym natężeniu, mogą wtargnąć do organizmu przez jamę ustną, jamę nosową i in. Drgania ultraakustyczne o dużym natężeniu mogą prowadzić do uszkodzenia tkanek, np. płytki nerwowo-mięśniowej , krwi. Wtórnym efektem są zmiany cieplne, wykorzystywane przy stosowaniu ultradźwięków w terapii (7, 16).
2.2. Czynniki chemiczne
Choroby powstające wskutek działania czynników chemicznych na organizm nazywamy zatruciami. Zanieczyszczenie organizmu substancjami chemicznymi odbywa się przez płuca, skórę i błony śluzowe, a także przez przewód pokarmowy. Od określonych właściwości czynnika chorobotwórczego zależy jego sposób działania na organizm, a od tego obraz kliniczny i przebieg choroby.
Za truciznę należy uważać każdą substancję, która wprowadzona do organizmu jakąkolwiek drogą, w stosunkowo małej ilości, wskutek swych właściwości fizykochemicznych może wywołać zmiany struktury lub zaburzenie czynności organizmu, których następstwem jest choroba lub śmierć (7).
Do substancji chemicznych będących truciznami należy zaliczyć również leki i ich metabolity.
Działanie chorobotwórcze zależy od ilości lub stężenia, od właściwości fizycznych i chemicznych oraz od drogi wprowadzenia do organizmu. Efekt działania trucizny może być odmienny u różnych ludzi a zależny od osobniczej wrażliwości, wieku, pici itp. Wyróżnić przy tym możemy:
- stopniowe przyzwyczajenie (niewrażliwość),
- uczulenie (zwiększoną reakcję alergiczną),
- wytworzenie mechanizmów ułatwiających rozpad i neutralizację,
- osłabienie wrażliwości receptorów na dana truciznę.
Komórki młodego organizmu są bardziej wrażliwe na działanie trucizny.
Związki chemiczne działające chorobotwórczo mogą pochodzić z zewnątrz (egzogenne) lub wytwarzają się w organizmie (endogenne).
Zatrucie zewnątrzpochodne powodują związki chemiczne organiczne i nieorganiczne, np. alkohol, dym tytoniowy, leki. Zanieczyszczenia przemysłowe zatruwają powietrze, ziemię i wodę. Gazy drażniące zanieczyszczające atmosferę wywołują podrażnienia błony śluzowej dróg oddechowych, co usposabia do zakażeń i reakcji alergicznych. Przez przewód pokarmowy wchłaniają się szkodliwe substancje chemiczne zawarte w pokarmach: barwniki spożywcze, środki konserwujące, środki ochrony roślin itp.
Drugim źródłem szkodliwych związków chemicznych są zatrucia wewnętrzne (samozatrucia). W organizmie wytwarzają się związki chemiczne, które mogą prowadzić do zatrucia (np. w przypadku zahamowania odpływu żółci i moczu, procesów gnilnych w jelicie grubym, nadmiernego rozpadu komórek w oparzeniach, chorób przemiany materii - cukrzyca, dna).
Rozróżniamy zatrucia: ostre, podostre i przewlekłe. Zatrucia ostre charakteryzują się szybkim rozwojem objawów chorobowych po przyjęciu dużej jednorazowej dawki trucizny. W zatruciach podostrych kliniczne objawy zatrucia są wyraźne, ale nie tak gwałtowne jak w zatruciach ostrych. Zatrucia przewlekłe powstają wskutek długotrwałego działania trucizny w małych dawkach i często nie wykazują widocznych objawów klinicznych.
Dopiero po dłuższym czasie na skutek gromadzenia się trucizny w organizmie dochodzi do wystąpienia objawów zatrucia przewlekłego (7).
Do czynników chorobotwórczych chemicznych zaliczamy również stany niedoborowe, które powstawać mogą w głodzeniu związanym z niedostatecznym dostarczaniem organizmowi składników odżywczych lub utrudnionym przyswajaniu. Odróżniamy głodzenie zupełne i niezupełne, które może być ilościowe i jakościowe. Ujemne działanie na czynności organizmu maja niedobory witaminowe. Witaminy spełniają rolę czynnika aktywującego różne układy enzymatyczne organizmu (6, 10).
2.3. Czynniki biologiczne
Szkodliwe działanie na organizm wywierać mogą niektóre rośliny, owoce i grzyby. Największą jednak grupę chorobotwórczą reprezentują drobnoustroje (bakterie, wirusy, pierwotniaki) i pasożyty, które po dostaniu się do organizmu człowieka rozmnażają się w nim, wywołując różnorodne procesy patologiczne. Pasożyty działają poprzez bezpośrednie uszkodzenie tkanek przez produkty własnej przemiany materii i rozpad komórek gospodarza. Odróżniamy pasożyty skóry (świerzb), przewodu pokarmowego (glista, tasiemiec, owsiki),pasożyty krwi (malaria).
Zakażenie polega na przenikaniu drobnoustrojów do organizmu z zewnątrz (często od innego zakażonego osobnika), przystosowaniu się do istniejących warunków i rozmnażaniu. Czynnikiem chorobotwórczym mogą być również drobnoustroje, które żyły w organizmie w niewielkiej liczbie i mało zjadliwej formie (saprofity). W przypadku osłabienia odporności uaktywniają się, gwałtownie rozmnażają i wywołują procesy patologiczne. W rozwoju chorób zakaźnych i pasożytniczych ważną rolę odgrywają muchy, szczury i zwierzęta domowe, przenoszące zarazki i jaja pasożytów.
Organizm chronią przed zakażeniem liczne bariery. Jeżeli czynnik inwazyjny pokona barierę śluzówkowo-skórną, żołądkowo -jelitowo-wątrobową lub przegrodę pęcherzykowo-włośniczkową w płucach, to napotka barierę w postaci reakcji zapalnych. Następnie zwalczany będzie przez humoralne i komórkowe czynniki odporności nieswoistej, a wreszcie przez reakcje odporności swoistej.