3. REAKCJE ORGANIZMU NA DZIAŁANIE CZYNNIKÓW CHOROBOTWÓRCZYCH

3. REAKCJE ORGANIZMU NA DZIAŁANIE CZYNNIKÓW CHOROBOTWÓRCZYCH
Działanie czynników chorobotwórczych powoduje: zmiany kodu genetycznego, odczynowość i odporność, zapalenie, zaburzenia termoregulacji.
3.1.Wpływ dziedziczności na powstawanie chorób
Z praw Mendla o przekazywaniu cech rodziców potomstwu wynika, że cechy potomstwa nie są prostym zestawem pośrednim cech rodziców, lecz że dziecko dziedziczy zespoły cech po obojgu rodzicach.
Głównym składnikiem jądra komórkowego jest chromatyna, która jest formą istnienia chromosomów w okresie między podziałowym. Powstające w czasie podziału komórki chromosomy zawierają po dwie chromatydy, położone wzdłuż długiej osi. W skład chromatyd wchodzą cienkie włókienka, będące podwójną nicią DNA.
W strukturze DNA występują dwie zasady purynowe: adenina (A) i guanina (G) oraz dwie zasady pirymidynowe: tymina (T) i cytozyna (C). Zasady te, powiązane w pary wg reguły komplementarności, tworzą jakby ogniwa podwójnego łańcucha. Poszczególne jego odcinki różnią się od siebie niezmienną kolejnością następowania po sobie par wymienionych zasad. Układ czterech zasad w cząsteczce DNA stanowi kod genetyczny (informację genetyczną), według którego organizm tworzy własne substancje chemiczne - białka oraz węglowodany i tłuszcze (ryc. 1).
Bardzo istotnym zagadnieniem w przekazywaniu informacji genetycznej jest podwajanie się łańcucha DNA. Odtwarzanie się kodu genetycznego polega na tym, że podwójny łańcuch DNA rozdziela się na dwa pojedyncze, a każdy z nich dołącza z otoczenia odpowiednie zasady purynowe i pirymidynowe. Na bazie istniejącego łańcucha tworzy się nowy i powstaje znów łańcuch podwójny (ryc. 2).



a b c
Ryc. 1. Kod genetyczny: a - chromosom, b - chromatydy, c - układ czterech zasad w DNA.
Odcinki łańcucha DNA wchodzące w skład chromosomu nazywamy genami. Gen jest podstawową jednostką zapewniającą przekazywanie cech dziedzicznych. Na powstawanie cech dziedzicznych wpływają nie tylko geny, ale również podłoże i środowisko zewnętrzne. Podłoże stanowi cytoplazma, w której znajdują się chromosomy, a jej składniki zapewniają odpowiednie warunki do prawidłowego przebiegu skomplikowanych procesów zachodzących w komórce. Podłoże może działać hamująco na geny patologiczne. Dopiero w starzejącym się organizmie wpływ hamujący ustaje i choroba się ujawnia. Środowisko zewnętrzne oddziałuje przede wszystkim jako źródło substancji uzupełniających składniki cytoplazmy. Może ono również wpływać na zmianę cech dziedzicznych przez mutację genów.










Mimo swojej stałości w budowie i liczbie, geny mogą ulec zmianom strukturalnym. Jeśli w wyniku tych zmian nie nastąpi śmierć komórki lub utrata zdolności podziału, to przeobrażenie genu zostaje utrwalone i przekazywane następnym pokoleniom. To utrwalenie zmian w genie nazywamy mutacją.
Mutacja jest to nagła i trwała zmiana cechy dziedzicznej, powstająca na skutek zmian w kodzie genetycznym pod wpływem czynników środowiska. Mutacje powstają najczęściej w okresie międzypodziałowym (interfaza) w czasie replikacji DNA. Mogą one mieć charakter pożyteczny dla organizmu, gdy powodują zwiększenie zdolności przystosowawczych do środowiska zewnętrznego, ten typ mutacji jest podstawowym mechanizmem ewolucji świata organicznego. Mutacje mogą tez być przyczyną określonych zaburzeń, prowadzących nawet do śmierci.
Mutacje genowe pojawiają się w wyniku zmian budowy chemicznej genu w obrębie tworzących go zasad purynowych i pirymidynowych. Polegają one często tylko na zamianie lub wypadnięciu jednej zasady purynowej lub pirymidynowej. W następstwie nie zostaje wytworzone lub wytwarza się wadliwie jakieś białko (enzym), którego zadaniem jest katalizowanie określonej reakcji chemicznej w łańcuchu kolejnych przemian metabolicznych. Wobec braku tego enzymu łańcuch przemian metabolicznych zostaje w określonym miejscu zablokowany (ryc. 3). W takiej sytuacji (blok metaboliczny) produkt wytwarzany w poprzednim ogniwie tego łańcucha gromadzi się w nadmiarze, wywołując zatrucie organizmu lub uszkodzenie tkanek a produkty, które powinny być wytwarzane w ogniwach następnych, nie wytwarzają się, co prowadzi do zaburzeń niedoborowych.

Mutacje chromosomowe (aberracje) dzielimy na strukturalne i liczbowe.
Aberracje strukturalne powstają w okresie podziału komórki, gdy chromosomy potomne przechodzą do nowo powstających komórek. Zaburzenia wynikają z przerwania ciągłości chromosomu (odłamania się odcinka). Mechanizmy naprawy łączą rozerwane końce - jeśli pęknięć jest więcej następuje błędne połączenie. Takie odłamane odcinki mogą połączyć się ponownie z tym samym lub innym chromosomem, mogą również zostać całkowicie utracone. Spontaniczne pęknięcie chromosomów pojawia się znacznie częściej po zadziałaniu promieniowania jonizującego lub mutagenów che¬micznych.
Aberracja liczbowa polega na zwielokrotnieniu całego zespołu, braku jednego garnituru (monosomia), obecności jednego dodatkowego (trisomia) wystąpienia dwu dodatkowych homologicznych (tetrasomia) albo nierozdzielności, gdy obie chromatydy nie rozdzielają się i przechodzą łącznie do jednego z biegunów.
Każda komórka somatyczna człowieka zawiera 23 pary chromosomów, z których 22 pary są somatyczne (autosomalne), a jedna - płciowa. Taki pełny garnitur chromosomów nazywamy diploidalnym. Każda para w tym garniturze składa się z części matczynej i z części ojcowskiej. Odpowiadające sobie części danej pary chromosomów nazywamy allelami. Dla powstawania cech dziedzicznych ważne jest by odpowiadające sobie allele były tego samego typu (homozygotyczne). Jeżeli para jest heterozygotyczna, tzn. jeden z alleli (np. od ojca) jest prawidłowy, a drugi (np. od matki) zmutowany, powstaje zaburzenie metaboliczne. Jeżeli obydwa allele są zmienione identycznie, zaburzenie ma bardzo wyraźną postać.
Dziedziczenie genów, które uległy mutacji, może mieć charakter dominujący lub recesywny (ustępujący). Kiedy jeden z alleli decyduje o ujawnieniu się cechy, to ten rodzaj jej dziedziczenia nazywa się dominujący. Wtedy cecha związana z drugim allelem pary nie ujawni się i jest dziedziczona recesywnie. Obecność genu dominującego ujawni się zawsze u potomstwa, natomiast recesywnego tylko wtedy, gdy komórka ma jednakowe pary genów przekazywane przez rodziców. W przypadku spotkania się dwóch jednakowych alleli recesywnych nastąpi ujawnienie się cechy
Z biochemicznego punktu widzenia różnicowanie się komórek polega na uaktywnianiu odpowiednich enzymów, które w określony sposób ukierunkowują przemianę materii, a więc czynności komórek, które wpływają na ich budowę, od czego z kolei zależy budowa narządów. Większość genów powodujących syntezę zmienionych enzymów, zakłócających prawidłową przemianę materii, jest recesywna, co pozwala przenosić je na potomstwo bez ujawnienia się zaburzeń prowadzących do choroby czy śmierci. Na podstawie oddziaływań chemicznych między cząsteczkami w układzie genetycznym zlokalizowanym w jądrze komórkowym i powstających w tym zjawisku zaburzeń, możemy wytłumaczyć źródła i mechanizmy chorób uwarunkowanych genetycznie.
Ze względu na mechanizm powstawania zmian chorobowych wyróżnia się choroby jednogenowe (dominujące i recesywne), choroby wieloczynnikowe i zaburzenia chromosomowe.
Choroby jednogenowe dotyczą zwykle białek strukturalnych, np. defekty kolagenu, i enzymatycznych (blok metaboliczny). Genetycznie uwarunkowany blok metaboliczny jest odpowiedzialny za wiele chorób dziedzicznych. Przykładem tego typu choroby jest albinizm (bielactwo) jako wynik zablokowania syntezy melaniny. Dalszym skutkiem bloku metabolicznego może być gromadzenie się substancji w nadmiarze, np. spichszowice albo nadmierne wydalanie z organizmu produkowanych substancji, np. fenyloketonuria. Modelową chorobą molekularną są hemoglobinopatie. Innymi przykładami chorób jednogenowych człowieka są: hemochromatoza, hemofilia, polipowatość jelit, mnogie wyrośla kostne, otoskleroza i in.
Choroby wieloczynnikowe to najczęstsze zaburzenia genetyczne człowieka. Uwarunkowane są przez sumujący się efekt działania wielu genów i czynników środowiskowych. Dziedziczenie wieloczynnikowe dotyczy wielu cech normalnych, a także wielu wad wrodzonych i częstych chorób przewlekłych wieku dojrzałego.
Wady wrodzone są wynikiem zaburzenia normalnego rozwoju (morfogenezy) tkanki lub narządu. Wady bywają pojedyncze lub mnogie. Do wad wrodzonych zalicza się: wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego, zniekształcenie stopy, wodogłowie, małogłowie, wady serca, rozszczepy wargi i podniebienia i wiele innych.
Do uwarunkowanych genetycznie przewlekłych chorób wieku dojrzałego zalicza się nowotwory, niedokrwienną chorobę serca, dychawicę oskrzelową, wrzód trawienny, celiakię, reumatoidalne zapalenie stawów i in. Ta sama choroba może mieć różne postacie z różnym uwarunkowaniem genetycznym, np. typy cukrzycy. Padaczka może być przekazywana jako cecha jednogenowa lub wielogenowa, może też być objawem aberracji chromosomowej albo może nie mieć w ogóle etiologii genetycznej.
Zaburzenia chromosomowe (aberracje) obejmują wszystkie choroby łączone z widocznymi uszkodzeniami chromosomów. Żadna anomalia nie występuje wyłącznie w jednym zespole chromosomów ale przy współistnieniu wielu anomalii; niektóre występują z większą częstością i dają charakterystyczne objawy.
Aberracja chromosomów może wywołać wady wrodzone różnego rodzaju, zależne od lego, jakiej pary chromosomów dotyczy. Zespół Downa (trisomia 21) obejmuje takie objawy jak: zmiany proporcji ciała, wady narządów wewnętrznych, szpary powiek skierowane ku górze, mały nos, płaska twarz, upośledzenie umysłowe. Innym przykładem są komplikacje w przebiegu ciąży (poronienie samoistne, urodzenie martwego płodu) oraz przedwczesne zachorowania na nowotwory.
Dziedziczenie sprzężone z płcią wyróżnia się specjalnymi cechami. Kobieta zawiera komórki z chromosomem X od ojca i chromosomem X od matki. Każdy syn czy córka otrzymuje jeden lub drugi chromosom X. Mężczyzna zawiera jeden chromosom X i chromosom Y. Każda córka musi otrzymać chromosom X od ojca, a każdy syn chromosom Y. Ojcowie nie mogą przekazywać genów sprzężonych z chromosomem X swoim synom.
Choroby chromosomowe zależne są od wieku rodziców - częściej występują w starszym wieku. Całkowicie niezależne od czynników genetycznych są tylko urazy i zatrucia.
Mechanizmy zapewniające stałość środowiska wewnętrznego organizmu stanowią również obronę przed mutacjami. Układy te chronią kod genetyczny przed wpływami środowiska i dlatego znaczna część mutacji jest korygowana przez enzymy komórki. Jest to system enzymatyczny reperujący źle dopasowane zasady DNA. Sprawa wierności replikacji DNA ma podstawowe znaczenie dla utrzymania trwałości istniejącej informacji genetycznej. Mechanizmy naprawcze DNA stanowią jeden z podstawowych warunków życia, a ich niewydolność prowadzi do choroby.
Mutacje są motorem ewolucji i czynnikiem warunkującym zmienność od czego zależy zdolność przystosowania się do środowiska. Większość mutacji jest szkodliwa i są one eliminowane w procesie selekcji.
Selekcja jest istotnym czynnikiem wpływającym na równowagę genetyczną. Kolejnym zjawiskiem, które może oddziaływać na równowagę genetyczną jest migracja. W wyniku migracji może wzrastać lub maleć częstość określonej cechy w populacji. Jednocześnie procesy migracyjne prowadzą do rozpadu grup izolowanych i zmniejszają tym samym spokrewnienie. Równowaga genetyczna jest wiec istotnie modyfikowana przez mutację, migrację, selekcję i spokrewnienie.
Genetyka medyczna zajmuje sie zastosowaniem zasad genetyki w praktyce medycznej - podstawy dziedziczenia, patologia molekularna, zapobieganie chorobom genetycznym, poradnictwo genetyczne (1. 5, 7, 17).

3.2 Odczynowość organizmu i jej rola w patologii
Odczynowość organizmu jest to ewolucyjnie ukształtowany, a genetycznie przekazywany sposób komunikowania się organizmu z otoczeniem, polegający na charakterystycznej odpowiedzi na bodziec zewnętrzny. Rozróżniamy odczynowość fizjologiczna i patologiczną. Odczynowość fizjologiczna jest wyrazem reakcji zdrowego organizmu na działanie czynników zewnętrznych w korzystnych warunkach bytowych. Odczynowość patologiczna ujawnia się w wyniku działania na organizm czynników chorobotwórczych jako postać nieswoista i swoista. Przykładem reakcji nieswoistej jest wstrząs, a reakcją swoistą jest wytwarzanie przeciwciał w odpowiedzi na antygen.
Odróżniamy następujące stopnie odczynowości:
1. Brak odczynowości (anergia) - gdy działanie czynnika chorobotwórczego nie wywołuje odczynu. Rozwija sie niekiedy w ciężkich chorobach zakaźnych, gdy wskutek wyczerpania organizm traci zdolność do odczynów.
2. Słabą odczynowość (hipoergia) - w której nawet silnie działające bodźce wywołują słabą reakcję organizmu.
3. Prawidłową odczynowość (normergia) - w której nasilenie odczynu jest proporcjonalne do siły bodźca.
4. Nadmierną odczynowość (hiperergia) - w której nawet bodźce słabe wywołują nadmiernie nasilony odczyn, powodujący większe uszkodzenia, niżby wywołał je sam czynnik chorobotwórczy. Taką nadmierną wrażliwość organizmu nazywamy alergią. Z wymienionych stopni odczynowości jedynie normergia jest odczynowością fizjologiczną.
Odczyny rozwijają się według stałego schematu, w którym można wyróżnić:
- alarm i mobilizację odczynową,
- obronę i wyrównywanie odchyleń,
- odnowę i naprawę uszkodzeń.
Szczególne znaczenie w reaktywności organizmu na działanie czynników szkodliwych ma tkanka łączna ze swymi elementami komórkowymi i różnorodną strukturą włókien, tworzy ona wraz z układem makrofagów cały system obronno-odczynowy (9, 16, 17).
3.3. Odporność i jej rola w patologii
Odporność jest to stan, w którym organizm nie zapada na daną chorobę zakaźną mimo stykania się z drobnoustrojami, które są zdolne wywołać tę chorobę. Wszystkie podstawowe elementy procesu odpornościowego moż¬na podzielić na nieswoiste i swoiste.
Podstawowym przejawem odporności nieswoistej jest zespół mechanizmów obronnych, właściwy wyspecjalizowanym komórkom, skierowany przeciw bakteriom, wirusom, obcym cząsteczkom. Reakcje nieswoiste są warunkowane różnymi czynnikami, takimi jak: stan barier biologicznych, temperatura, układ dopełniacza i interferon.
Odporność swoista powstaje dzięki czynności wyspecjalizowanych układów obronnych. Swoiste reakcje są uczynniane tylko w obecności swoistego antygenu (ryc. 4).




Istnieją dwa zasadnicze typy odczynów odpornościowych: odczyn wczesny (humoralny) i odczyn późny (komórkowy). Odczyn wczesny polega na unieszkodliwieniu krążącego we krwi antygenu przez związanie go z przeciwciałem (aglutynacja, precypitacja, liza, działanie antytoksyczne). Odczyn późny polega na tym, że komórki immunologicznie kompetentne (limfocyty) tworzą naciek wokół antygenu i niszczą go. Nie zawsze reakcje odpornościowe są korzystne dla organizmu np. reakcja odrzucania przeszczepu, procesy autoagresji (p.s. 170).
Odporność dzielimy na wrodzoną i nabytą. Odporność nabyta dzieli się na naturalną i sztuczną. Odporność naturalna jest wynikiem przebycia choroby zakaźnej i trwa od kilku tygodni do wielu lat. Odporność sztuczna może być czynna i bierna. Sztuczne zakażenie osłabionymi lub nieżywymi zarazkami (szczepionki) wywołuje uodpornienie czynne. Uodpornienie bier¬ne uzyskuje sie dzięki wstrzyknięciu surowic odpornościowych, zawierających przeciwciała (7, 16, 17).
3.4. Zapalenia
Zapalenie jest to miejscowa odpowiedź organizmu na bodziec zapalno-twórczy. Odczyn zapalny jest objawem obrony organizmu przed czynnikiem szkodliwym. Zmianom ogniskowym często towarzyszą zmiany ogólnoustrojowe. W zapaleniu występują reakcje, które zapobiegają rozprzestrzenianiu się czynnika patogennego, zapewniają inaktywację i usunięcie z tkanek oraz naprawę powstałych uszkodzeń. Zapalenie pobudza procesy odpornościowe.
Przyczyny zapalenia to:
- uraz mechaniczny i ciała obce,
- czynniki fizyczne (ciepło, zimno, promieniowanie),
- czynniki chemiczne (kwasy, zasady),
- czynniki biologiczne (bakterie, wirusy, pasożyty), p.s. 17.
Chemicznymi czynnikami zapalnymi mogą być również inne związki chemiczne (środki drażniące), a wśród nich wiele stosowanych w lecznictwie. O leczniczym lub chorobotwórczym ich działaniu decyduje dawka, stężenie, droga i sposób podania danego środka, np. terpentyna wstrzyknięta podskórnie (4).
Czynniki zapalne powodują uwolnienie mediatorów odpowiedzialnych za wystąpienie objawów zapalenia. Układ dopełniacza jest istotnym czynnikiem, który poprzez uwalnianie mediatorów może wywoływać procesy zapalne. W wyniku aktywacji układu dopełniacza dochodzi do reakcji, które nasilają zapalenie - uwalnianie kinin i histaminy, wytwarzanie czynników chemotaktycznych. Dopełniacz pełni istotną rolę w powstawaniu zapalenia w miejscu humoralnych reakcji immunologicznych.
Wyróżniamy mediatory uwalniane w początkowym okresie, do których należą: kininy, histamina, serotonina. Mają one krótki czas działania. Mediatory procesu zapalnego wyzwalają reakcję zapalną, modyfikują ją i podtrzymują, wpływając jednocześnie na czynności ściany tętniczek i naczyń włosowatych. Odrębną grupę stanowią mediatory o przedłużonym działaniu, powodują one powstawanie czynników chemotaktycznych, działających na elementy komórkowe krwi - granulocyty obojętnochłonne, limfocyt, monocyty i makrofagi.
Kininy (bradykinina, kalidyna) są odpowiedzialne za następujące reakcje:
- pobudzają receptory bólowe i uczucie bólu;
- rozszerzają naczynia krwionośne, obniżają ciśnienie krwi;
- powodują wzrost przepuszczalności naczyń;
- działają chemotaktycznie, pobudzają limfocyty T.
Histamina jest regulatorem wielu czynności organizmu i spełnia ważną rolę w stanach patologicznych, takich jak: zapalenie, wstrząs (anafilaktyczny, oparzeniowy) oraz choroby alergiczne. Szczególnie silne pobudzenie wydzielania histaminy następuje w reakcjach alergicznych.
Serotonina wpływa na działanie różnych narządów. W stanach zapalnych szczególne znaczenie ma:
- rozszerzenie naczyń włosowatych i skurcz naczyń żylnych, co powoduje miejscowe przekrwienie i obrzęki;
- nasilanie aktywności cytotoksycznej limfocytów;
- hamowanie uwalniania histaminy.
Uczynnianie układu kininotwórczego, aktywacja dopełniacza, uwalnianie enzymów proteolitycznych z komórek, endotoksyny bakteryjne powodują wytwarzanie czynników chemotaktycznych. Chemotaksja powoduje napływ elementów komórkowych do ogniska zapalnego. Granulocyty są komórkami wczesnej reakcji zapalnej, pełnią przede wszystkim funkcje obronne - fagocytoza bakterii i uszkodzonych tkanek. Rozszerzenie naczyń ułatwia napływanie nowych komórek. Układ limfocytów odgrywa podstawowa rolę w różnych postaciach odpowiedzi immunologicznej (7, 17).
W zapaleniu mamy do czynienia z procesami lokalnymi w miejscu zadziałania bodźca zapalnotwórczego (ogniska zapalne) i współistniejącym zaburzeniem czynności całego organizmu. W ognisku zapalnym dochodzi do zaburzeń w krążeniu, zmian wstecznych i rozplemowych (tworzenie się ziarniny). Powstaje naciek zapalny złożony z komórek krwi i niektórych komórek pochodzenia miejscowego.
Zaburzenia w krążeniu w ognisku zapalnym prowadza do powstania wysięku (obrzęku zapalnego) w wyniku wydostania się wody i białek osocza z naczyń do przestrzeni pozanaczyniowej. W powstawaniu wysięku istotna rolę odgrywają mediatory zapalenia. Następuje chemotaksja leukocytów, jako pierwsze wędrują granulocyty obojętnochłonne. W skład wysięku wchodzą, oprócz komórek żernych, również przeciwciała zwalczające czynniki zapalno twórcze.
Zmiany wsteczne w ognisku zapalnym są wynikiem działania czynnika zapalnotwórczego i niedotlenienia tkanek. Obserwuje się przyćmienie miąższowe, zwyrodnienie wodniczkowe, stłuszczenie i martwicę komórek.
Zmiany rozplemowe pojawiają się najczęściej w zapaleniach przewlekłych i polegają głównie na rozroście komórek tkanki łącznej. Tworzy się ziarnina zapalna (jak w naprawie tkanek) z większą liczbą typowych komórek nacieku zapalnego (4, 16, 17).
Zmiany toczące się w ognisku zapalnym Celsus uszeregował następująco: zaczerwienienie (rubor), wzrost temperatury (calor), obrzmienie (tumor), ból (dolor) a Galen do objawów tych dodał upośledzenie funkcji (functio laesa).
W sąsiedztwie ogniska zapalnego może dojść do zapalenia naczyń i węzłów chłonnych. Przerwanie barier ochronnych powoduje uogólnienie się procesu zapalnego. Zakażenie szerzy się drogą naczyń chłonnych i krwionośnych. Jeśli we krwi krążą bakterie bez objawów chorobowych, to mówimy o bakteriemii.
W posocznicy krążą we krwi liczne bakterie i ich jady, co powoduje załamanie odporności, wysoką gorączkę, dreszcze, zaburzenia świadomości.
Krążenie samych jadów bakteryjnych nazywamy toksemiq, objawy jak w posocznicy.
Ropnicą nazywamy tworzenie się ropni przerzutowych w wyniku krążenia we krwi bakterii ropotwórczych (gronkowce, paciorkowce). Brak skutecznej obrony powoduje zapalenie ropne rozlane, toczące się w wiotkiej tkance łącznej, które nazywamy ropowicą.
Przebieg i podział zapaleń. Ze względu na czas trwania i nasilenie objawów możemy wyróżnić zapalenia: ostre, podostre i przewlekle.
Zapalenie ostre trwa krótko, od kilku dni do 5 tygodni, objawy ogólne są zwykle gwałtowne (ból, wysoka gorączka), w objawach miejscowych przeważają procesy wysiękowe.
Zapalenie podostre trwa 6 tygodni i dłużej, zwykle jest etapem pośrednim między zapaleniem ostrym a przewlekłym. W ognisku zapalnym obok zmian wysiękowych zaczynają rozwijać się zmiany wytwórcze.
Zapalenie przewlekłe jest procesem toczącym się przez wiele miesięcy a nawet lat. Objawy są słabo zaznaczone, przeważają procesy wytwórcze, prowadzące do trwałego uszkodzenia narządów zbliznowacenie, zwłóknienie, marskość (wątroby, czy nerek).
Najbardziej znany jest podział zapaleń w zależności od charakteru zmian w ognisku zapalnym. W związku z tym wyróżniamy: zapalenie wysiękowe z przewagą zaburzeń w krążeniu: zapalenie uszkadzające z przewagą zmian wstecznych i rozpadem komórek oraz zapalenie wytwórcze z przewagą zmian rozplemowych i tworzeniem się ziarniny.
Zapaleniem wysiękowym nazywamy proces zapalny, w którym występują zaburzenia w krążeniu z procesami wysiękowymi. Zmiany wsteczne i procesy wytwórcze są zwykle słabiej zaznaczone. Od stopnia uszkodzenia ściany naczynia zależy skład wysięku. W zależności od rodzaju wysięku wyróżniamy zapalenie: surowicze, włóknikowe, ropne, nieżytowe, krwotoczne zgorzelinowe. Zmiany wysiękowe występują głównie w zrębie łącznotkankowo-naczyniowym, w tkance podskórnej i podśluzowej, w błonach osierdzia, opłucnej, otrzewnej. Zapalenie może toczyć się w zrębie narządów jako zapalenie śródmiąższowe oraz na powierzchni błon, surowiczych i śluzowych. Obejmuje zwykle całą grubość błon, dlatego objawy zapalenia występują wyraźnie na ich powierzchni.
Zapalenie nieżytowe występuje w błonie śluzowej, w której do wysięku zapalnego dołącza się śluz, produkowany w nadmiarze przez komórki nabłonka błony śluzowej. W przebiegu wyróżniamy 3 okresy: wysięku surowiczego, zwyrodnienia śluzowego komórek nabłonka, wysięku ropnego. Zejściem przewlekłego nieżytu może być zanik błony śluzowej lub jej przerost.
Zapalenie uszkadzające występuje głównie w narządach zbudowanych z komórek wysokozróżnicowanych i wrażliwych na czynniki szkodliwe (wątroba, nerki). Na plan pierwszy występuje uszkodzenie komórek w postaci ich zwyrodnienia, martwicy, odwarstwiania się od podłoża, rozluźnienia istoty międzykomórkowej. W miejscu rozpadłych komórek wzrasta tkanka łączna śródmiąższowa, np. marskość wątroby, nerek.
Zapalenie wytwórcze cechuje się przewagą zmian rozplemowych nad innymi miejscowymi zmianami zapalnymi. Zmiany polegają na rozroście tkanki łącznej i elementów układu siateczkowo - śródbłonkowego. Wśród zapaleń wytwórczych odróżniamy zapalenia nieswoiste i swoiste.
W zapaleniu nieswoistym zmiany zależą tylko od właściwości odczynowych i budowy tkanki, z ich wyglądu nie możemy wnioskować o przyczynie zapalenia (śledziona, węzły chłonne.)
Zapalenie swoiste (ziarninujące) cechuje się powstawaniem ziarniny, której obraz jest charakterystyczny dla czynnika wywołującego zapalenie. Zapalenia swoiste wywoływane są wyłącznie przez czynniki biologiczne. Swoistość zapalenia zaznacza się w jego fazie wytwórczej. Do zapaleń wytwórczych swoistych należą: choroba reumatyczna, twardziel, trąd (4, 7, 16).
3.5 Zaburzenia termoregulacji
Ciepło jest wytwarzane w organizmie przez pracę mięśni i w procesach przemiany materii. Utrata ciepła odbywa się przez, promieniowanie, przewodzenie i parowanie. Równowaga dwu przeciwstawnych zjawisk powstawania i utraty ciepła (bilans cieplny) sprawia, że temperatura ciała człowieka jest utrzymywana na poziomie oC, z dziennymi wahaniami +/- 0,5C.
Utrzymywanie stałej temperatury ciała jest możliwe dzięki czynności układu termoregulacji. W podwzgórzu znajduje się ośrodek regulacji cieplnej, którego receptory są wrażliwe na zmiany temperatury krwi. Wysyła on bodźce wpływające na obwodowe mechanizmy oddawania lub wytwarzania ciepła. Zmiany temperatury otoczenia przekazywane są do ośrodka z receptorów skóry.
Mechanizmy regulacji cieplnej działają na drodze fizycznej i chemicznej. Regulacja fizyczna polega na zmianie światła tętniczek skóry i zwiększeniu lub zmniejszeniu przepływu krwi, od czego zależy oddawanie ciepła do otoczenia przez przewodnictwo, promieniowanie i parowanie. Regulacja chemiczna polega na przyśpieszeniu lub zwolnieniu przemiany materii w zależności od potrzeby produkcji ciepła (rola wątroby). Kiedy zachodzi potrzeba szybkiego podwyższenia temperatury ciała, występują drobne skurcze mięśni prążkowanych w postaci dreszczy.
Patologiczny wzrost temperatury ciała, prowadzący do przegrzania (hipertermii) może powstać wskutek: niewydolności mechanizmów oddawania ciepła, choroby przemiany materii, uszkodzenia struktury ośrodka regulacji cieplnej (guzy mózgu). Najbardziej charakterystycznym wyrazem zaburzeń czynności ośrodka regulacji cieplnej jest gorączka.
Gorączka jest reakcją ośrodka regulacji cieplnej na działanie czynników gorączkotwórczych różnego pochodzenia, polegającą na przestawieniu ośrodka regulacji cieplnej na wyższy poziom utrzymania temperatury ciała. Przyczyną gorączki mogą być: ciała gorączkotwórcze, czynniki fizyczne oraz impulsy odruchowo nerwowe.
Ciała gorączkotwórcze (pirogenne). Są to związki chemiczne, powstające w organizmie lub dostające się z zewnątrz. Do ciał gorączkotwórczych należą:
- toksyny bakteryjne i wirusy w zakażeniu (gorączka septyczna),
- substancje powstające po urazach, wylewach krwi, oparzeniach, przy rozpadzie nowotworów (gorączka aseptyczna),
- obcogatunkowe białka, leki, trucizny.
Z czynników fizycznych największe znaczenie mają urazy mechaniczne o.u.n. powodujące bezpośrednie pobudzenie ośrodka regulacji cieplnej (uraz czaszki, wstrząśnienie mózgu, wylew krwi do mózgu, wzrost ciśnienia śródczaszkowego).
Impulsy odruchowo nerwowe pochodzące z kory mózgu mogą wyzwolić gorączkę nerwową lub psychiczną (emocjonalną).
W przebiegu reakcji gorączkowej rozróżnia się trzy stadia: wzrostu, szczytu i spadku. Odzwierciedlają one zmiany czynności układu termoregulacji.
W studium wzrostu temperatury wzmaga się oszczędzanie i produkcja ciepła, występują dreszcze, rośnie temperatura ciała. Gorączkujący ma skórę bladą, suchą, odczuwa zimno.
W stadium szczytu temperatury występuje zgodność poziomu wytwarzania i oszczędzania ciepła z poziomem nastawienia ośrodka regulacji cieplnej. Oddawanie ciepła jest proporcjonalne do jego produkcji (zwiększona produkcja i intensywniejsze oddawanie). Skóra jest zaczerwieniona i gorąca.
W stadium spadku temperatury nastawienie ośrodka regulacji cieplnej obniża sie. Powstaje nadmiar ciepła i zwiększone oddawanie. Spadek może być powolny lub gwałtowny (krytyczny). Skóra jest czerwona, pokryta potem, wzrasta liczba oddechów:
Charakterystyczny przebieg wykresu gorączki pozwala wyróżnić następujące typy gorączki: krótkotrwałą, ciągłą, przerywaną, zwalniającą i trawiącą (6, 16).' '
Wysoka gorączka powoduje zmianę czynności wielu układów i narządów. Długotrwała gorączka bardzo niekorzystnie wpływa na o.u.n., układ krążenia i narządy miąższowe.
W zaburzeniach czynności o.u.n. obserwuje się ogólne pobudzenie psychoruchowe. Wyczerpanie i hamowanie czynności kory mózgu powoduje ból głowy, zobojętnienie, uczucie rozbicia i znużenia. Zaburzenia w krążeniu polegają na przyśpieszeniu czynności serca, średnio 10 uderzeń na minutę przy wzroście temperatury o 1 C. Ciśnienie krwi ulega podwyższeniu w następstwie pobudzenia ośrodka naczynioruchowego. Obserwujemy znaczne przyśpieszenie oddychania, związane ze wzrostem przemiany materii i ilości CO2.
Gorączka zmniejsza łaknienie, wydzielanie śliny i soku żołądkowego. Wskutek upośledzenia dostawy substancji energetycznych ulegają zużyciu zapasy węglowodanów, tłuszczów i białek (wychudzenie).
Gorączka w przebiegu choroby zakaźnej jest następstwem prawidłowej odpowiedzi obronnej. Ze wzrostem temperatury występują inne reakcje obronne, takie jak: fagocytoza, produkcja przeciwciał, zmniejszenie się zdolności bakterii i wirusów do rozmnażania.
Zbyt wysoki wzrost temperatury (ponad 40C) i dłuższy okres trwania wpływają niekorzystnie na mechanizmy obronne. W związku z tym stosujemy środki obniżające temperaturę ciała.